Một làn sóng sa thải chưa từng có đang càn quét khắp Indonesia, đẩy nền kinh tế lớn nhất Đông Nam Á vào tình trạng báo động.
Chỉ trong 4 tháng đầu năm nay, gần 70.000 người lao động đã bị sa thải, theo ước tính của liên đoàn lao động. Con số này đến từ ít nhất 80 doanh nghiệp, phần lớn trong lĩnh vực sản xuất – vốn từng là trụ cột tạo việc làm và nâng đỡ tầng lớp trung lưu.
Đây không chỉ là một con số, mà là tiếng chuông cảnh tỉnh về sự suy thoái của ngành sản xuất, vốn từng là trụ cột của sự phát triển quốc gia.
Lui vào dĩ vãng
Indonesia từng được ca ngợi là một trong những "kỳ tích Đông Á" với tốc độ tăng trưởng kinh tế thần tốc trong những thập kỷ cuối thế kỷ XX. Ngành sản xuất đã đóng vai trò then chốt, tạo ra hàng triệu việc làm và hình thành nên tầng lớp trung lưu. Thế nhưng, thời kỳ huy hoàng đó dường như đã lùi vào dĩ vãng.
Tờ Financial Times (FT) nhận định Indonesia đang đối mặt với rủi ro khủng hoảng công nghiệp và nguy cơ "phi công nghiệp hóa sớm".
Tỷ trọng ngành sản xuất chế tạo trong GDP đã giảm từ 32% năm 2002 xuống chỉ 19% năm 2024. Các chuyên gia cảnh báo Indonesia đang trải qua tình trạng "phi công nghiệp hóa sớm" khi nguồn vốn và việc làm dịch chuyển sang các nước láng giềng.
Từ năm 2000 đến 2024, ngành sản xuất chỉ tăng trưởng trung bình 4,3% mỗi năm, thấp hơn một nửa so với mức 10,7% trong ba thập kỷ từ năm 1967 đến 1997.
Hàng hóa Trung Quốc giá rẻ và các chính sách bảo hộ của Indonesia đã làm suy yếu năng lực cạnh tranh của các doanh nghiệp nội địa.
"Do biên lợi nhuận ngày càng thu hẹp nên không có nhiều động lực để mọi người đầu tư vào sản xuất. Đó là lý do tại sao bạn thấy sự chậm lại của tăng trưởng sản xuất", Chatib Basri, cựu bộ trưởng tài chính và là cố vấn kinh tế cho chính phủ, cho biết.
Ngoài ra, sự ưu tiên quá mức cho khai thác tài nguyên – từ niken, dầu cọ đến than đá – đã không mang lại đủ việc làm chất lượng. Thực tế, mỗi 1 nghìn tỷ Rupiah (61 triệu USD) đầu tư hiện chỉ tạo ra khoảng 1.000 việc làm, thấp hơn nhiều so với 4.000 việc làm một thập kỷ trước.
Mặc dù quần đảo giàu tài nguyên này là quốc gia xuất khẩu các sản phẩm niken, dầu cọ và than đá hàng đầu thế giới, nhưng chính các nhà máy của nước này mới là nơi tạo ra nhiều việc làm lương cao và củng cố việc làm cho tầng lớp trung lưu.
Bên cạnh đó, theo các nhà phân tích, gốc rễ của vấn đề còn nằm ở môi trường kinh doanh kém hấp dẫn của Indonesia. Chi phí logistics cao, thủ tục hành chính rườm rà, và tình trạng quan liêu khiến các nhà đầu tư ngần ngại. Các chính sách bảo hộ của chính phủ, thay vì bảo vệ, lại vô tình làm giảm năng suất và khả năng cạnh tranh của doanh nghiệp nội địa.
Hậu quả là sự sụt giảm sức mua của người dân. Tăng trưởng tín dụng ở mức thấp nhất trong ba năm, doanh số bán ô tô và xe máy sụt giảm, và tầng lớp trung lưu đã co lại 1/5 trong sáu năm qua. Thay vì các việc làm ổn định, nền kinh tế lại tạo ra ngày càng nhiều việc làm phi chính thức với thu nhập thấp và không có bảo hiểm.
Tỷ lệ việc làm phi chính thức tăng lên 59% năm 2023 (từ 57% năm 2018), đồng nghĩa với nhiều lao động phải chấp nhận mức thu nhập thấp, thiếu bảo hiểm xã hội. Tầng lớp trung lưu – động lực tiêu dùng chủ lực – đã giảm tới 20% trong 6 năm qua, kéo theo doanh thu của nhiều thương hiệu quốc tế như Unilever, Pizza Hut sụt giảm mạnh.
Tăng trưởng GDP hàng năm chính thức vẫn ở mức gần 5%, nhưng dữ liệu kinh tế chi tiết cho thấy nhiều dấu hiệu bất ổn. Tăng trưởng kinh tế chậm lại, tỷ lệ thất nghiệp và thiếu việc làm gia tăng, đặc biệt trong giới trẻ. Sức mua của người dân sụt giảm, doanh số bán ô tô, xe máy giảm mạnh và tăng trưởng tín dụng thấp kỷ lục.
Sản lượng ngành sản xuất đóng góp theo %GDP tại một số nước
Cú sốc
Mới đây, việc Tập đoàn dệt may PT Sri Rejeki Isman (Sritex), một trong những nhà sản xuất lớn nhất quốc gia, chính thức đóng cửa vào ngày 1/3/2025 đã tạo nên một cú sốc lớn tại Indonesia.
Hơn 10.000 nhân viên mất việc, chấm dứt hàng chục năm hoạt động từng đưa thương hiệu này vươn ra toàn cầu, cung cấp sản phẩm cho Uniqlo, Walmart.
Không chỉ Sritex, hàng loạt nhà máy khác cũng buộc phải dừng hoạt động hoặc cắt giảm nhân sự, như Yamaha Music, Sanken hay các nhà cung ứng giày thể thao cho Nike.
Nguyên nhân chính được cho là do hàng Trung Quốc giá rẻ tràn vào thị trường. Thêm nữa, các công ty dệt may của Indonesia phải đối mặt với mức thuế 19% đối với hàng xuất khẩu sang Mỹ càng khiến tình hình trở nên khó khăn hơn.
"Tôi thực sự rất đau lòng. Tôi đã làm việc ở đó 25 năm… Tôi luôn trung thành", bà Sri Lestari nói, lau nước mắt khi nhớ lại những ngày cuối cùng tại Sritex.
Giờ đây, bà điều hành một ki-ốt bán gà rán và cơm, cạnh nhà của một công nhân Sritex khác vừa bị sa thải, người bán cà phê và nước dừa, và đang phải vật lộn để kiếm sống.
"Khi tôi còn làm việc trong nhà máy, tôi có thể chi tiêu thoải mái", Sri kể lại. "Giờ đây, ngay cả 1.000 rupiah (6 xu) cũng quan trọng. Tôi không thể tiết kiệm được nữa".
Bà đang dùng tiền tiết kiệm để đóng học phí cho hai cô con gái vẫn đang đi học, và đã cắt giảm các khoản chi tiêu tùy ý.
Dữ liệu chính thức cho thấy, từ tháng 1 đến tháng 6/2025, hơn 42.385 việc làm đã bị xóa sổ, hơn 50% trong số đó thuộc ngành sản xuất, tăng 32% so với cùng kỳ năm ngoái.
Tuy nhiên con số chính thức của liên đoàn lao động nước này lên đến 70.000 người.
"Chúng tôi chứng kiến nhiều vụ sa thải và tăng trưởng kinh tế trì trệ, và đó là do ngành sản xuất không hoạt động tốt", Teuku Riefky, một nhà nghiên cứu tại Viện Nghiên cứu Kinh tế và Xã hội thuộc Đại học Indonesia, cho biết.
Chính phủ Tổng thống Prabowo Subianto đặt mục tiêu tăng trưởng 8%, song Ngân hàng Thế giới World Bank dự báo chỉ đạt 4,7% trong năm 2025. Các biện pháp hỗ trợ ngắn hạn như trợ giá, trợ cấp lương chỉ mang tính tạm thời, không giải quyết gốc rễ vấn đề việc làm.
Nhiều chuyên gia cho rằng Indonesia cần cải thiện mạnh mẽ môi trường đầu tư, giảm chi phí kinh doanh và thu hút thêm các ngành sản xuất thâm dụng lao động để tránh rơi vào vòng xoáy thất nghiệp và suy giảm tiêu dùng.
Theo FT, nếu không hành động kịp thời, những con số 70.000 hay 80.000 lao động mất việc sẽ không còn là hiện tượng bất thường, mà có thể trở thành "trạng thái bình thường mới" của nền kinh tế lớn nhất Đông Nam Á.
"Khi đó, lao động sẽ chuyển sang làm nông nghiệp hoặc khu vực phi chính thức, và thu nhập sẽ giảm đáng kể. Điều đó cũng có thể trở thành một vấn đề xã hội", Mohamad Ikhsan, giáo sư kinh tế tại Đại học Indonesia và là cố vấn cho các chính quyền trước đây, cho biết.
"Nếu bạn không giải quyết vấn đề này, nó cũng có thể làm xói mòn niềm tin của khu vực tư nhân" và ảnh hưởng đến đầu tư, ông Ikhsan nói thêm.
Rõ ràng, việc giải quyết khủng hoảng việc làm không chỉ là vấn đề kinh tế mà còn là vấn đề xã hội. Nếu không có những cải cách mạnh mẽ, đặc biệt là trong việc cải thiện môi trường đầu tư và khôi phục ngành sản xuất, Indonesia sẽ đứng trước nguy cơ bất ổn và sự xói mòn niềm tin.
*Nguồn: FT, Fortune, BI
