Thời kỳ thăng hoa kết thúc
Khủng hoảng bắt đầu sau thời kỳ bùng nổ giá than giai đoạn 2021-2023. Sau đại dịch và giữa bối cảnh chiến sự tại Ukraine làm gián đoạn chuỗi cung ứng năng lượng toàn cầu, giá than nhiệt dùng cho sản xuất điện và than luyện kim sử dụng trong công nghiệp thép đều tăng vọt, có lúc chạm mốc 400 USD/tấn.
Cơn sốt này đã kết thúc đột ngột khi sản lượng toàn cầu gia tăng, đặc biệt từ Trung Quốc, Ấn Độ và Indonesia, trong khi nhu cầu lại chững lại. Tốc độ tăng trưởng tiêu thụ than toàn cầu giảm từ 4,7% năm 2022 xuống chỉ còn 1% trong năm 2024, khiến giá lao dốc còn khoảng 100 USD/tấn vào tháng 5/2025.
Đối với than Nga, tình hình còn ảm đạm hơn khi giá bán phải chịu chiết khấu lớn do lệnh cấm vận từ châu Âu. Trước năm 2022, khoảng 22,6% lượng than xuất khẩu của Nga được tiêu thụ tại EU. Nhưng sau khi bị "chặn đường" sang phương Tây, các doanh nghiệp Nga buộc phải chuyển hướng sang thị trường châu Á, nơi người mua đã tận dụng cơ hội để ép giá xuống mức thấp nhất trong nhiều năm qua.
Theo nhật báo kinh tế Vedomosti, giá FOB tại các cảng Viễn Đông Nga vào cuối tháng 6 chỉ còn 69 USD/tấn - mức thấp nhất kể từ năm 2020. Theo điều khoản FOB, người bán chịu trách nhiệm vận chuyển hàng hóa đến một cảng xuất khẩu nhất định và giao hàng lên tàu do người mua chỉ định. Sau khi hàng hóa được chất lên tàu, trách nhiệm đối với hàng hóa sẽ chuyển sang người mua.
Trong bối cảnh đồng rúp mạnh, chi phí sản xuất và vận chuyển một tấn than nhiệt từ vùng Kuzbass, trung tâm khai thác than lớn nhất nước Nga, ra cảng phía đông ước tính lên tới 6.000 - 6.500 rúp, trong khi giá bán chỉ tương đương 5.500 rúp/tấn. Điều này khiến việc khai thác than tại khu vực này trở nên hoàn toàn thua lỗ.
Roman Golovin, Giám đốc chiến lược của Tập đoàn Năng lượng Than Siberia (SUEK), đơn vị khai thác than lớn nhất Nga, cho biết 4 trong số 10 cơ sở của công ty đã cắt giảm hoạt động hoặc đang xem xét đóng cửa hoàn toàn.
Tình trạng thua lỗ lan rộng khắp ngành, với tỷ lệ doanh nghiệp khai thác than thua lỗ tăng từ 31,5% năm 2023 lên 53,3% trong năm 2024. Đây là dấu hiệu rõ ràng cho thấy ngành than Nga đang chìm sâu trong khủng hoảng.
Mặc dù vậy, giới chức Nga sẽ không để ngành than sụp đổ. Một nửa sản lượng than hàng năm vẫn được tiêu thụ nội địa, đóng góp 12-13% sản lượng điện quốc gia trong năm 2023 và có vai trò đặc biệt quan trọng tại các khu vực như Viễn Đông hay vùng Kemerovo (Kuzbass) ở Tây Siberia - nơi than chiếm tới 50% nguồn điện.
Theo hãng tư vấn Yakov & Partners có trụ sở tại Moscow, tỷ trọng của than trong cơ cấu năng lượng Nga có thể vẫn giữ ở mức 10% đến năm 2050. Về mặt xuất khẩu, nhu cầu với than Nga có thể hồi phục nếu thế giới đối mặt với khủng hoảng khí đốt do bất ổn địa chính trị, hoặc khi sản xuất công nghiệp tại các quốc gia như Ấn Độ tăng mạnh.
Vấn đề không chỉ là khó khăn về tài chính
Tuy nhiên, ảnh hưởng xã hội của ngành than mới thực sự là mối quan tâm lớn nhất. Khoảng 146.500 lao động đang làm việc trong ngành than tại Nga. Ngoài ra, hơn 30 thị trấn, chủ yếu tại Kuzbass, phụ thuộc hoàn toàn vào hoạt động khai thác than. Một cuộc sụp đổ toàn diện sẽ là thảm họa kinh tế - xã hội đối với các cộng đồng này.
Để ngăn chặn nguy cơ đó, chính phủ Nga đã tung gói hỗ trợ tài chính bao gồm trợ cấp và miễn giảm thuế. Hồi tháng 5/2025, Tổng thống Vladimir Putin đã phê duyệt kế hoạch cứu trợ từ Bộ Năng lượng nhằm ổn định hoạt động xuất khẩu.
Theo ước tính, ngành than cần tới 178 tỷ rúp (khoảng 2,2 tỷ USD) hỗ trợ trong năm nay - cao hơn mức thua lỗ 112 tỷ rúp (1,4 tỷ USD) của năm 2024. Dự kiến, tổng khoản lỗ năm 2025 có thể dao động từ 300 đến 500 tỷ rúp (3,7 đến 6,2 tỷ USD), trong khi tổng nợ toàn ngành được dự báo chạm ngưỡng 1.500 tỷ rúp (18,6 tỷ USD) vào cuối năm.
Các chuyên gia kinh tế cho rằng dù có thể giúp ngành sống sót, các khoản cứu trợ này không giải quyết được gốc rễ vấn đề, đó là sự cạnh tranh khốc liệt trên thị trường quốc tế và xu hướng chuyển dịch sang năng lượng tái tạo. Điều này đồng nghĩa với việc chính phủ sẽ phải tiếp tục rót tiền hỗ trợ trong nhiều năm tới nếu muốn giữ ngành than tồn tại.
Diễn biến này không đe dọa trực tiếp tới ngân sách liên bang, do ngành than không đóng góp lớn về thu ngân sách. Dẫu vậy, các địa phương như Kuzbass và Khakassia có thể gặp khó khăn nghiêm trọng, bởi nguồn thu từ thuế than chiếm tới hơn 1/3 ngân sách địa phương.
Chuyên gia kinh tế Vladimir Inozemtsev nhận định, đây là vấn đề xã hội chứ không hẳn là tài chính. Ông cho rằng chính phủ Nga có thể chi 300 tỷ rúp mỗi năm mà không làm vỡ ngân sách, nhưng thách thức thực sự là tìm ra hướng phát triển kinh tế mới cho vùng Kemerovo.
Trong khi đó, chuyên gia kinh tế Alexandra Prokopenko lưu ý rằng khủng hoảng ngành than đến vào thời điểm rất bất lợi với chính phủ Nga. Ngân sách nhà nước đang chịu sức ép lớn. Quỹ Tài sản Quốc gia bị rút mạnh trong ba năm qua, doanh thu ngân sách sụt giảm, trong khi chi tiêu lại tăng vọt 20% trong nửa đầu năm 2025. Tính đến giữa năm, thâm hụt ngân sách đã lên tới 3.700 tỷ rúp (45,8 tỷ USD) và dự báo cả năm sẽ chạm mốc 4.400 tỷ rúp (55 tỷ USD), tương đương 2% GDP.
Các lãnh đạo cấp cao như Chủ tịch Hội đồng Liên bang Valentina Matviyenko và Chủ tịch Ủy ban Ngân sách Duma Anatoly Artamonov đều đã lên tiếng kêu gọi chính phủ thắt chặt chi tiêu và kỷ luật tài khóa để tránh thâm hụt vượt tầm kiểm soát.
Tham khảo The Moscow Times
