Trong vô số câu chuyện về sự nghiệp của Mark Cuban, từ tỷ phú công nghệ đến ông chủ đội bóng NBA Dallas Mavericks và nhà đầu tư quyền lực trên Shark Tank, có một chương ít được biết đến và gây tranh cãi, đó là việc ông đã trang trải học phí đại học bằng một hình thức mà chính Mark Cuban mô tả là một "trò lừa đảo" (scam).
Tiết lộ này được Mark Cuban chia sẻ trong podcast "Life in Seven Songs của San Francisco Standard", không chỉ cung cấp cái nhìn sâu sắc về bản năng kinh doanh không ngại rủi ro của ông mà còn đặt ra câu hỏi về ranh giới đạo đức của một trong những doanh nhân hàng đầu nước Mỹ.
Túng thiếu
Câu chuyện xảy ra vào đầu những năm 1980, khi Mark Cuban đang theo học năm ba tại Đại học Indiana. Xuất thân từ một gia đình lao động tại ngoại ô Pittsburgh, việc kiếm tiền luôn là một thách thức.
Chính Mark Cuban thừa nhận cha ông, một người làm nghề bọc ghế ô tô, chỉ thỉnh thoảng cho ông một tờ 20 USD để chi tiêu. Nhu cầu tiền mặt để tiếp tục việc học đã thúc đẩy ông tìm kiếm một giải pháp kiếm tiền nhanh chóng.
Giải pháp đó chính là mô hình "chuỗi thư" (chain letter) mà Cuban đã thiết lập ngay trong ký túc xá, một dạng thư chuyền tay kiểu Ponzi vận hành trong phạm vi vài dãy phòng.
Về bản chất, đây là một hình thức sơ khai và đơn giản hóa của mô hình đa cấp Ponzi hay kim tự tháp. Mark Cuban tiếp cận người đầu tiên, thuyết phục một khoản tiền góp 100 USD ban đầu, giữ lại 50 USD cho bản thân, và hướng dẫn người đó gửi 50 USD còn lại cho người đứng đầu danh sách khoảng 5-10 người.
Người tham gia mới sau đó được đưa vào cuối danh sách, với lời hứa rằng tên họ sẽ leo lên đỉnh khi những người khác tham gia, mang lại lợi nhuận gấp nhiều lần số vốn ban đầu.
Điều đáng chú ý không chỉ là hành động, mà là cách Mark Cuban thực hiện và kết thúc mô hình này. Ông không chỉ thừa nhận đây là "một trò lừa đảo" mà còn nhấn mạnh tính toán rủi ro của mình: "Tôi đảm bảo tất cả bạn bè tôi đều lấy lại được tiền của họ."
Bằng cách quản lý chặt chẽ chuỗi thư trong phạm vi nhỏ (bạn bè và sinh viên cùng ký túc xá) và đảm bảo rằng những người thân cận không bị mất tiền khi hệ thống đạt đỉnh, Mark Cuban đã tự bảo vệ mình khỏi sự sụp đổ và nguy cơ tố cáo.
Theo những gì Mark Cuban kể lại, cuối cùng ông cũng thành công gom đủ tiền đóng đại học mà không làm ai chịu thiệt hại. Vị tỷ phú này kể lại niềm vui khi kiểm tra hộp thư và thấy "các phong bì với 50 USD từ đâu đó gửi tới", khẳng định rằng đó chính là cách ông đã trả được học phí năm ba.
Với Cuban, đó là cách nhanh nhất để gom đủ tiền học mà không cần công việc bán thời gian. Với những người tham gia, đó là một trò cá cược nửa tin nửa ngờ trong không khí vô tư của cuộc sống sinh viên.
Trong bối cảnh một ký túc xá nhỏ, nơi mọi thứ vận hành dựa trên tin tưởng và tính bộc trực của tuổi trẻ, mô hình này tồn tại mà không gây ra hệ lụy pháp lý nào. Quy mô nhỏ, thiệt hại thấp và hoàn toàn không có nạn nhân khiến câu chuyện mãi chỉ là một giai thoại, chứ không trở thành vụ án.
Tuy nhiên với sự nổi tiếng hiện nay, câu chuyện của Mark Cuban đang làm dấy lên tranh cãi về quá khứ mờ ám đạo đức và thậm chí là bất hợp pháp. Một số cho rằng câu chuyện này đã thể hiện rõ bản năng bươn chải, tối ưu hóa rủi ro và sự tinh quái, những đặc điểm sau này đã giúp ông thành công rực rỡ trong thế giới kinh doanh hợp pháp.
Trái lại, nhiều người phản đối khi cho rằng Mark Cuban đang tạo nên một ví dụ xấu cho giới trẻ với mô hình đa cấp Ponzi sinh viên.
Từ bán túi rác đến tỷ phú
Câu chuyện về mô hình Ponzi thời đại học là một sự tương phản rõ rệt với những hành trình khởi nghiệp khác của Mark Cuban, như việc bán túi rác khi còn nhỏ hay việc bắt đầu công ty MicroSolutions sau khi bị sa thải.
Vị tỷ phú nổi tiếng này lớn lên trong một gia đình lao động bình dân ở Pittsburgh, nơi việc muốn có một đôi giày thể thao mới cũng đồng nghĩa với việc phải tự kiếm tiền. Sự thôi thúc đó đưa ông đến với vô vàn nghề tay trái, từ bán túi rác gõ cửa từng nhà cho đến làm thuê đủ kiểu để tích lũy từng USD.
Trong tất cả các giai đoạn, dù bán túi rác gõ cửa từng nhà hay tạo ra trò đa cấp thư trong ký túc xá, điểm chung là sự tập trung tuyệt đối vào việc kiếm tiền và giải quyết vấn đề cá nhân bằng mọi cách có thể.
Chính tinh thần ấy theo Cuban vào những năm đầu ở Dallas sau khi tốt nghiệp. Ông sống chen chúc trong một căn hộ tồi tàn, ngủ dưới sàn và dành từng giờ để đọc tài liệu kỹ thuật.
Khi bị sa thải ngay trước lúc nhận khoản hoa hồng lớn, Cuban chọn tự lập công ty MicroSolutions, đặt viên gạch đầu tiên cho sự nghiệp doanh nhân của mình trước khi bán nó với giá 6 triệu USD.
Sau đó, thành công của Broadcast.com và thương vụ 5,7 tỷ USD với Yahoo đã đưa cuộc đời ông sang trang mới, mở đường cho sự nghiệp đầu tư, truyền thông và thể thao chuyên nghiệp.
Quay trở lại với câu chuyện đa cấp, tiết lộ của Mark Cuban không làm giảm giá trị tài sản 9,1 tỷ USD hiện tại hay những thành tựu của ông bởi vụ việc đã quá xa xôi và không có nạn nhân hay thiệt hại nào.
Tuy nhiên câu chuyện này lại đang là một lời nhắc nhở với giới truyền thông rằng nhiều tỷ phú tự thân đã phải trải qua rất nhiều chuyện mới đạt đến đỉnh cao và không phải lúc nào họ cũng tuân thủ cuộc chơi.
Câu hỏi đặt ra là, liệu những con người này có đáng để học tập khi họ "lách luật chơi" dù không gây thiệt hại?
*Nguồn: Fortune, BI
