Cuộc chiến trường kỳ chống ung thư - Kỳ 2: Liệu pháp miễn dịch của TS James Allison

13:00 16/12/2025

Trước khi liệu pháp miễn dịch ra đời, các bác sĩ ung thư chỉ biết ba phương pháp điều trị chủ chốt gồm phẫu thuật, xạ trị và hóa trị, hay còn được gọi nôm na là "cắt", "đốt" và "thuốc độc".

Thuốc ipilimumab (Yervoy) của hãng Bristol-Myers Squibb - Ảnh: FB

Tiêm một mũi ipilimumab, khối u biến mất

Năm 2004 lúc mới 22 tuổi, Sharon Belvin vừa hoàn thành chương trình sau đại học về giáo dục tiểu học và chuẩn bị kết hôn thì nhận được tin dữ. Cô được chẩn đoán mắc ung thư hắc tố giai đoạn cuối.

Sau đó cô được điều trị bằng hóa trị và các

TS miễn dịch học James Allison - Ảnh: cshl.edu

Nhiều năm sau, TS James Allison - chủ nhiệm khoa miễn dịch học tại Trung tâm ung thư MD Anderson thuộc Đại học Texas đứng trên bục giảng mô tả lại ca ung thư của cô Sharon Belvin trước hàng trăm bác sĩ lâm sàng, nhà khoa học, sinh viên.

Ông nhấn mạnh: "Cô ấy được tiêm một mũi ipilimumab duy nhất. Sáu tháng sau, khối u biến mất hoàn toàn". Ông chính là người đã phát triển kháng thể ipilimumab.

Ông chào đời tại thị trấn nhỏ Alice ở bang Texas. Từ nhỏ do ảnh hưởng từ cha là bác sĩ vùng quê nên ông say mê khoa học hơn bóng đá.

Năm ông 11 tuổi, bà mẹ qua đời sau thời gian dài chống chọi với ung thư hạch bạch huyết (ung thư máu).

Hai ông chú và một anh trai của ông cũng mất vì bệnh ung thư. Tiền sử bệnh ung thư trong dòng họ có lẽ đã đóng vai trò quan trọng trong quá trình định hình sự nghiệp nghiên cứu của ông sau này.

Đến khi theo học đại học và sau đại học tại Đại học Texas trong những năm 1960, ông đã tìm thấy trọng tâm nghiên cứu khoa học là nhóm tế bào miễn dịch mới được gọi là tế bào T.

Trong hệ miễn dịch con người có một thành phần quan trọng là tế bào bạch cầu T (tế bào lympho T). Tế bào T có thể phát hiện vi khuẩn, vi rút và các mối đe dọa như ung thư nhờ các protein được gọi là thụ thể tế bào T (TCR) nằm trên bề mặt tế bào. Khi có tác nhân xâm lấn, TCR sẽ bám lấy và kích hoạt hệ miễn dịch tiêu diệt. Song TCR không thể làm như vậy vì có một protein tên là CTLA-4 kỳ đà cản mũi.

Năm 1982, TS Allison quan sát thấy protein CTLA-4 trên bề mặt tế bào T hoạt động như một cái phanh ngăn cản tế bào T tấn công các tác nhân xâm lấn.

Ông nảy ra ý tưởng nếu vô hiệu hóa được protein CTLA-4 này, tế bào T mới có cơ hội diệt sạch tế bào ung thư.

Để làm được điều này, ông đã thử nghiệm dùng kháng thể ipilimumab ức chế protein CTLA4. Kết quả đạt được thật ngoạn mục, chuột thí nghiệm mắc ung thư đã khỏi bệnh.

Trả lời tạp chí Texas Monthly (Mỹ), ông tóm tắt: "Đơn giản bạn chỉ cần tháo phanh và để hệ miễn dịch tự làm những gì nó sẽ làm".

Ảnh minh họa tế bào T tấn công tế bào ung thư - Ảnh: Science Photo Library

Vất vả tìm công ty thử nghiệm trên con người

Trong những năm 1980, khi TS James Allison nghiên cứu thành công kháng thể ipilimumab trên chuột, nhiều nhà nghiên cứu vẫn cho rằng liệu pháp miễn dịch về cơ bản là giả khoa học.

Chính vì vậy các công ty công nghệ sinh học và công ty dược phẩm đều lắc đầu khi ông tìm đến thuyết phục họ thử nghiệm ipilimumab trên người. Ông kể lại: "Họ trả lời ai cũng có thể chữa khỏi ung thư ở chuột nhưng nó sẽ không hiệu quả ở người. Nói nghe xúc phạm quá!".

Sau khi hợp tác với một công ty công nghệ sinh học nhỏ ở Colorado tên là NeXstar Pharmaceuticals nhưng không thành công, vào tháng 2-1998 ông hợp tác với một công ty công nghệ sinh học nhỏ khác tên là Medarex.

Công ty này mua lại bằng sáng chế của ông. Vào tháng 6-2000, ipilimumab được đưa vào thử nghiệm lâm sàng giai đoạn 1 đối với ung thư tuyến tiền liệt và u hắc tố. Trong 17 người dùng ipilimumab chỉ có ba người đáp ứng tốt với thuốc, trong đó có cô gái Sharon Belvin nêu trên. Nhiều tác dụng phụ phát sinh. Một số bệnh nhân tử vong do phơi nhiễm với ipilimumab.

Tập đoàn dược phẩm Bristol Myers Squibb đã mua lại Công ty Medarex và thử nghiệm kháng thể ipilimumab điều trị ung thư hắc tố với quy mô lớn hơn.

Kết quả thử nghiệm vào năm 2004 cho thấy khi sử dụng ipilimumab, tế bào T đã tấn công tế bào ung thư hiệu quả hơn. Một số ca ung thư hắc tố di căn thuyên giảm. Phương pháp điều trị này được gọi là liệu pháp ức chế điểm kiểm soát miễn dịch.

Vào tháng 3-2011, ipilimumab đã trở thành chất ức chế điểm kiểm soát miễn dịch đầu tiên được Cục Quản lý thực phẩm và dược phẩm Mỹ phê duyệt với tên thương mại là Yervoy.

Bảy năm sau, TS Allison cùng TS Tasuku Honjo ở Nhật được trao giải Nobel y học năm 2018 vì công lao khám phá cách sử dụng tế bào miễn dịch để tấn công và tiêu diệt tế bào khối u.

TS Allison chưa dừng lại ở đó mà tiếp tục kết hợp nhiều loại thuốc ức chế miễn dịch để điều trị ung thư tuyến tiền liệt, ung thư buồng trứng và nhiều bệnh ung thư khác.

Sau bệnh nhân Sharon Belvin, hàng ngàn bệnh nhân mắc các bệnh ung thư ác tính phổ biến khác như ung thư đại tràng, gan, phổi, vú, cổ tử cung và bàng quang đã có cơ hội sống sót cao hơn nhờ thuốc ức chế điểm kiểm soát miễn dịch.

Hiện nay các chất ức chế điểm kiểm soát miễn dịch đã trở thành phương pháp điều trị tiêu chuẩn cho nhiều căn bệnh ung thư.

Liệu pháp miễn dịch đã trở thành một trụ cột trong năm phương pháp điều trị ung thư phổ biến gồm phẫu thuật, xạ trị, hóa trị, liệu pháp miễn dịch và liệu pháp nhắm trúng đích.

TS Allison (năm nay 77 tuổi) rưng rưng nhớ lại bệnh nhân Sharon Belvin: "Cô ấy là bệnh nhân đầu tiên tôi gặp. Sau khi gặp cô ấy, cuối cùng tôi cũng hiểu ra. Cho đến lúc đó mọi thứ thật trừu tượng và tôi không hề nghĩ đến tác động đầy đủ của những gì tôi đang làm".

****************

Trong lúc bà Cheryl Bonder rơi vào tình cảnh tuyệt vọng vì mắc bệnh bạch cầu tủy cấp tính, các nhà nghiên cứu ở Trường Y khoa Weill Cornell (Mỹ) đã tìm ra một loại thuốc thử nghiệm phù hợp cho dạng ung thư hiếm gặp của bà.

>> Kỳ tới: Thử nghiệm liệu pháp nhắm trúng đích

Cuộc chiến trường kỳ chống ung thư - Kỳ 1: Người tiên phong dùng hóa trị chữa ung thư

Bác sĩ y khoa Jane Cooke Wright là người tiên phong biến hóa trị trở thành liệu pháp chủ yếu trong điều trị ung thư ngày nay.