Thương cảng Sài Gòn trong quá trình xây dựng - Ảnh: Nguồn L’Indo-Chine 1906
Theo nhà nghiên cứu Nguyễn Đình Tư, ngay từ khi người Pháp tiến chiếm thành Gia Định, họ đã tận mắt thấy kho lúa gạo khổng lồ trong thành cũng như đã nhìn thấy những cánh đồng lúa ngút ngàn trải khắp Nam Kỳ lục tỉnh và biết rằng xuất khẩu gạo cùng các sắc thuế đánh trên diện tích và hạng ruộng canh tác sẽ mang đến những nguồn lợi to lớn.
Tình hình đất đai Nam Kỳ cuối thế kỷ 19
Sau đó người Pháp cũng nhanh chóng quan tâm đến khai thác đồn điền trồng các cây công nghiệp. Lúc họ thiết lập hoàn chỉnh bộ máy cai trị, việc lập sổ địa bộ để quản lý đất đai, thu thuế, công hữu hóa những điền thổ chưa có đăng bộ sở hữu... đã được tiến hành.
Ở góc nhìn khác, thời gian đầu người Pháp đánh chiếm Nam Kỳ đã vấp phải sự chống cự anh dũng của quân dân các tỉnh.
Kể cả khi những hòa ước đã được triều đình nhà Nguyễn ký với Pháp dần xác lập toàn bộ Nam Kỳ là nhượng địa, nhiều quân tướng triều đình vẫn tiếp tục dựng cờ kháng Pháp chứ không chịu bãi binh (như Trương Công Định) còn tầng lớp sĩ phu yêu nước bất hợp tác với người Pháp, sẵn sàng tản cư bỏ lại mọi gia sản ruộng vườn như Nguyễn Đình Chiểu...
Do đó đã có rất nhiều đất đai vốn từng được canh tác nhưng lại không có người đứng ra nhận khi kê khai lại trong các sổ bộ thời Pháp thuộc và xem như bị sung công.
Một người Việt vốn có tiếp xúc sớm với đạo Thiên Chúa và người Pháp, ông Philippe Lê Phát Đạt, đã nhanh chóng thoát khỏi nỗi sợ hãi nếu quyền lực triều đình quay trở lại (theo Pierre Khorat), lĩnh mua những sở đất trùng điệp khắp Nam Kỳ với giá rẻ mạt để rồi thành địa chủ giàu nhất xứ.
Ông từng tham gia Hội đồng quản hạt. An nghỉ cùng vợ (bà Huỳnh Thị Tài) trong ngôi nhà thờ Công giáo nguy nga mang tên mình - Huyện Sĩ, tọa lạc gần ngay tại trung tâm Sài Gòn, ông Lê Phát Đạt đã không thể biết rằng về sau cháu gái của mình sẽ bước chân vào triều đình nhà Nguyễn với tư cách trịnh trọng nhất: hoàng hậu của vua Bảo Đại, vị vua cuối cùng. Con gái ông, bà Marie Lê Thị Bính chính là thân mẫu của Nam Phương hoàng hậu.
Thợ gặt trên đồng lúa ở Nam Kỳ đầu thế kỷ XX - Ảnh : Nguồn Annuaire illustré de la Cochinchine, 1905
Ngược lại có người như ông Trương Vĩnh Ký (1837-1898), với vốn hiểu biết sâu sắc về các ngôn ngữ cùng văn hóa phương Đông cũng như phương Tây, dù từng làm việc ở vị trí cực kỳ thân cận giữa các giới chức thực dân cấp cao và triều đình trung ương, thì lại không lợi dụng các quan hệ ấy cho việc tích lũy gia sản, tuy có lúc ông cũng được ghi danh là nghiệp chủ (propriétaire).
Niên giám Nam Kỳ thuộc Pháp 1870 có ghi tên ông Petrus Trương Vĩnh Ký trong Hội đồng TP Sài Gòn (và còn một người gốc Á, thương gia Tan Keng Ho). Theo Niên giám Nam Kỳ thuộc Pháp 1876, ông tham gia trong Ủy ban Canh nông và kỹ nghệ Nam Kỳ.
Vị trí của ông khá đáng mơ ước với các nghiệp chủ, thương gia muốn nắm bắt sớm các thông tin về chính sách của nhà cầm quyền. Tuy nhiên hầu như ông Trương Vĩnh Ký chỉ tập trung việc viết sách truyền bá tri thức, dạy học và có lẽ ông đã hy vọng được làm một trong những cầu nối...
Mỹ Tho đầu thế kỷ XX - Ảnh: Nguồn Atlas Colonial illustré, 1903
Người được cho là giàu thứ hai ở Nam Kỳ, ông Đỗ Hữu Phương, thì khôn khéo ít đặt mình vào vị thế đối đầu nguy hiểm với các cuộc khởi binh, hay từng tỏ ra cảm thông với phản kháng của giới sĩ phu nhằm tránh việc bị lên án gay gắt như các ông Trần Tử Ca (Phủ Ca), Trần Bá Lộc, Huỳnh Công Tấn (Lãnh binh Tấn), Tôn Thọ Tường... xem như tay sai của thực dân Pháp.
Có lẽ ông Lý Tường Quang, người được cho là giàu thứ ba ở Nam Kỳ, đã sớm lùi xa những mối xung đột tiềm ẩn một khi nhận lời làm việc với người Pháp. Tuy có gốc gác Quảng Đông, Trung Quốc, ông được sinh ra tại Sài Gòn thời vua Thiệu Trị nhà Nguyễn.
Theo Phạm Ngọc Hường, mẹ ông là bà Nguyễn Thị Nhỏ. Vợ ông tên Nguyễn Thị Lâu, người ở vùng Nhơn Giang, Gia Định.
Một đường phố ở Chợ Lớn đầu thế kỷ XX - Ảnh: Bưu ảnh trong bộ 747 cartes postales de Corée, Chine, Japon, Indochine, Inde, 1904, BnF
Vài giao dịch bất động sản của nhà Hui Bon Hoa cuối thế kỷ 19
Người Pháp dần bắt tay vào việc tận thu các nguồn lợi từ nền kinh tế thuộc địa. Đất đai, điền thổ ở Nam Kỳ đã được kiểm kê, phân loại, quy sang giá trị thị trường để có thể đưa ra bán đấu giá hay nhằm để giao đất theo thỏa thuận (vente de gré à gré).
Cùng với các
Giải mã lại Chú Hỏa - đại gia lừng lẫy Sài Gòn - Kỳ 1: Từ bản tin tang lễ trên báo Saigon 1934
