Tej Parikh, nhà kinh tế người Anh đã có bài viết trên tờ Financial Times về lý do Việt Nam có thể thoát bẫy thu nhập trung bình. Chúng tôi xin lược dịch bài viết này.
Quốc gia Đông Nam Á đang phát triển mạnh mẽ. Người dân Việt Nam sáng tạo, cần cù và hiếu khách. Đồ ăn thì tuyệt vời. Việt Nam là một trong những nền kinh tế tăng trưởng nhanh nhất thế giới với mức tăng trưởng trung bình gần 7% một năm kể từ năm 1990 đến nay. Ngay cả vào năm 2020, khi hầu hết các quốc gia rơi vào suy thoái do đại dịch, nền Việt Nam vẫn tiếp tục tăng trưởng dương.
Ngân hàng Thế giới (WB) ước tính Việt Nam có thể đạt mức tăng trưởng gần 6,5% trong năm nay và năm sau. Với những yếu tố này, tôi cho rằng Việt Nam có thể thoát khỏi cái gọi là "bẫy thu nhập trung bình".
Đó là một nhiệm vụ khó khăn vì một số lý do. Thứ nhất, nền kinh tế phụ thuộc vào xuất khẩu của Việt Nam đang nằm trong tầm ngắm của Mỹ. Thâm hụt thương mại của Việt Nam với Mỹ xếp thứ 3, sau Trung Quốc và Mexico. Thứ hai, chỉ hơn 20 quốc gia đã thoát khỏi bẫy thu nhập trung bình kể từ năm 1960.
Bẫy thu nhập trung bình mô tả sự sụt giảm mạnh và kéo dài về tăng trưởng mà các quốc gia thường trải qua khi đạt đến "thu nhập trung bình". Lý do là các quốc gia này "mắc kẹt giữa công nghệ tiên tiến thay đổi nhanh chóng của các nước giàu và sự cạnh tranh về các sản phẩm từ các nước nghèo có mức lương thấp", theo Quỹ Tiền tệ quốc tế IMF.
Sau đây là 3 lý do tại sao tôi nghĩ rằng Việt Nam có vị thế độc nhất để thực hiện bước nhảy vọt:
Đầu tiên, Việt Nam đã phát triển thành một trung tâm thương mại lớn của Châu Á. Điều đó phụ thuộc vào 3 lợi thế (ngoài điều kiện tiên quyết là nguồn lao động trẻ dồi dào và giá rẻ): gần Trung Quốc (có chung đường biên giới trên bộ dài 1.300 km); đường bờ biển dài gần các tuyến đường biển quan trọng (3.300 km dọc theo Biển Đông); và tình hình trong nước ổn định. Điều này đã giúp Việt Nam cạnh tranh tốt hơn các nước khác về đầu tư trực tiếp nước ngoài.
Dòng vốn FDI hàng năm kể từ năm 2015 trung bình gần 5% GDP, cao hơn nhiều so với Trung Quốc và Ấn Độ. (Hàn Quốc, Singapore và Nhật Bản chiếm phần lớn đầu tư trong những thập kỷ gần đây).
Việt Nam cũng gắn kết hơn với chuỗi cung ứng quốc tế so với các quốc gia công nghiệp hóa khác. Thị phần xuất khẩu hàng hóa toàn cầu của Việt Nam tăng vọt từ 0,1% năm 1996 lên 1,7% năm 2022, vượt qua các nước ngang hàng và ngang bằng với Ấn Độ.
Việt Nam đã có bước tiến trong chuỗi giá trị công nghiệp. Biểu đồ: Tỷ lệ hàng hóa công nghệ cao trong xuất khẩu
Sự tập trung của các công ty toàn cầu đã giúp Việt Nam tiếp tục tăng trưởng, ngay cả khi mô hình thương mại đã thay đổi. Các công ty đa quốc gia vẫn duy trì sự hiện diện tại đây và đa dạng hóa sản xuất.
Cụ thể, từ năm 2007 đến năm 2022, Việt Nam đã bổ sung 44 sản phẩm xuất khẩu mới - cao gấp đôi so với Ấn Độ và Trung Quốc, theo Atlas of Economic Complexity của Đại học Harvard. Căng thẳng thương mại giữa Mỹ và Trung Quốc cũng buộc các công ty chuyển đến Việt Nam để phòng ngừa rủi ro chuỗi cung ứng. Vì vậy, Việt Nam không chỉ là trung gian cho hàng hóa từ nơi khác đi qua mà còn là một cơ sở công nghiệp theo đúng nghĩa của nó - và đó là thế mạnh của Việt Nam. (Nghiên cứu của Harvard Business Review cho thấy chỉ có khoảng 16,5% hàng xuất khẩu của Việt Nam sang Mỹ vào năm 2021 là do định tuyến lại để tránh thuế quan của Mỹ).
Đối với vấn đề thuế quan, Trinh Nguyen, một nhà kinh tế học theo dõi các nền kinh tế mới nổi tại Natixis, cho rằng Việt Nam có thể giảm nhẹ bất kỳ khoản thuế nào từ chính quyền ông Trump thông qua 3 chiến lược: "Đầu tiên, họ có thể duy trì tình hình hiện tại bằng cách giữ trung lập về mặt địa chính trị, giảm thuế đối với các mặt hàng quan trọng và mua nhiều hàng hóa hơn từ Mỹ.
Thứ hai, Việt Nam có thể tiếp tục đầu tư để duy trì khả năng cạnh tranh về chi phí.
Thứ ba, tiếp tục tự do hóa thương mại để mở rộng khả năng tiếp cận thị trường và các đối tác thương mại và đầu tư."
Các quan chức Việt Nam đã thể hiện sự sẵn sàng hợp tác với Mỹ. Và, là trung tâm của các công ty toàn cầu nằm gần các nút giao dịch chính, Việt Nam có cơ sở để đa dạng hóa sang các thị trường mới.
Sự hiện diện của các công ty đa quốc gia lớn của Mỹ tại Việt Nam, bao gồm Apple, Boeing, Intel và Coca-Cola - cũng có thể hạn chế bất kỳ đợt tăng thuế nào.
Trên hết, Việt Nam đã có thể chuyển đổi thế mạnh của mình trong sản xuất để tiến lên chuỗi giá trị. Các quốc gia mắc kẹt trong bẫy thu nhập trung bình thường tăng gấp đôi sản xuất xuất khẩu giá rẻ, rồi mất lợi thế về chi phí vào tay các quốc gia khác. Nhưng các sản phẩm công nghệ cao (điện thoại thông minh, linh kiện máy tính và mạch điện) hiện chiếm tới 43% kim ngạch xuất khẩu sản xuất của Việt Nam. Điều đó mang lại sức mạnh cho ngành công nghiệp của Việt Nam: khó có thể chuyển hoạt động sản xuất như vậy sang các địa điểm khác và hàng hóa công nghệ cao đang có nhu cầu cao trên toàn cầu.
Nền tảng cho tăng trưởng kinh tế nhanh chóng và bền vững của đất nước là một chính phủ đang thúc đẩy cải cách với tốc độ ấn tượng. Việt Nam đã đẩy mạnh mở cửa thị trường – hay còn gọi là Đổi Mới - từ cuối những năm 1980. Cùng với đổi mới nền kinh tế, Việt Nam đã mở cửa cho đầu tư nước ngoài, giảm rào cản thương mại và tham gia các hiệp định thương mại tự do để theo đuổi mô hình phát triển theo hướng xuất khẩu. Điều này đã hỗ trợ quá trình chuyển đổi của Việt Nam từ nông nghiệp sang sản xuất.
Kể từ đó, chính phủ cũng đã thể hiện sự uyển chuyển đáng ngạc nhiên khi cải cách cơ cấu, bao gồm cả việc giảm vai trò của các doanh nghiệp nhà nước, đầu tư vào cơ sở hạ tầng và an ninh năng lượng, đồng thời cung cấp các ưu đãi về thuế và quy định. Điều này đã củng cố khả năng của quốc gia trong việc nâng cao chuỗi giá trị công nghiệp và duy trì khả năng cạnh tranh. Theo Economist Intelligence Unit, Việt Nam đã có môi trường kinh doanh được cải thiện nhất thế giới trong hai thập kỷ qua.
Việt Nam đã thông qua kế hoạch các cải cách toàn diện nhất kể từ Đổi Mới, bao gồm việc tinh gọn, sáp nhập 5 bộ, 4 cơ quan chính phủ và 5 kênh truyền hình nhà nước.
Sự cởi mở đáng ngạc nhiên của Việt Nam đối với việc tự do hóa các cải cách thị trường có lẽ xuất phát từ lợi thế độc đáo thứ ba của Việt Nam - con người. Rainer Zitelmann, tác giả của cuốn How Nations Escape Poverty, cho rằng các nhà kinh tế thường đánh giá thấp tầm quan trọng của các yếu tố "mềm".
Một người nông dân bán hàng ở chợ nổi. Ảnh: iStock
Nghiên cứu của Zitelmann trên 13 nền kinh tế lớn cho thấy người Việt Nam liên hệ sự giàu có với nhiều đặc điểm tính cách tích cực hơn bất kỳ quốc gia nào khác được khảo sát. Ví dụ, người Việt Nam có nhiều khả năng coi người giàu là người sáng tạo, thông minh và trung thực. Thái độ văn hóa đóng vai trò quan trọng trong việc định hình nền kinh tế. Đối với nền kinh tế của Việt Nam, thái độ tích cực đối với việc tạo ra của cải có 3 lợi ích cụ thể.
Đầu tiên, giáo dục và đào tạo được đánh giá cao. Chính phủ đã đầu tư mạnh vào hệ thống trường học của Việt Nam, vốn đã nhận được sự khen ngợi trên toàn cầu. Việt Nam có thành tích vượt trội trong Chỉ số vốn con người (Human Capital Index) của Ngân hàng Thế giới, vốn kết hợp các chỉ số về sức khỏe và giáo dục thành thước đo vốn con người mà một đứa trẻ sinh ra ngày nay có thể đạt được vào sinh nhật lần thứ 18 của mình.
Bên cạnh đó, tinh thần khởi nghiệp đang mở rộng mạnh mẽ. Hơn 50% trong số 100 triệu dân của Việt Nam dưới 35 tuổi, nhiều thanh niên khao khát thành lập công ty riêng. Theo dữ liệu mới nhất từ Tracxn, một cơ sở dữ liệu theo dõi các công ty khởi nghiệp, Việt Nam hiện có 6 kỳ lân (các công ty có giá trị từ 1 tỷ đô la trở lên), nhiều hơn cả Tây Ban Nha và Ý.
Quốc gia này cũng có quan điểm đặc biệt tiến bộ đối với vai trò của phụ nữ trong lực lượng lao động. Tỷ lệ lao động nữ thấp thường là rào cản đối với khả năng phát triển nhanh hơn và tận dụng lợi thế từ dân số trẻ của các quốc gia. Nhưng Việt Nam là một quốc gia độc đáo. Việt Nam có một trong những tỷ lệ phụ nữ tham gia lao động cao nhất thế giới, vượt xa mức trung bình của thế giới phát triển.
Tất nhiên, Việt Nam vẫn còn nhiều việc phải làm. Việt Nam phải phát triển thêm các dịch vụ có giá trị gia tăng cao hơn và các ngành công nghiệp cao. Kỹ năng và cơ sở hạ tầng cần nhiều đầu tư hơn. Các nhà ngoại giao phải khéo léo điều hướng những cơn gió địa chính trị. Nguồn vốn FDI có thể sẽ dễ lung lay trước các biến động của thế giới.
Nhưng, trên quỹ đạo phát triển hiện tại của Việt Nam - với một chính phủ có tư tưởng cải cách và những người dân năng động - nếu để hỏi có quốc gia nào có cơ hội vượt qua bẫy thu nhập trung bình, thì đó là Việt Nam.