Thuốc lá gây thiệt hại 108.000 tỷ đồng mỗi năm: Vì sao cần tăng thuế ngay?

Mức thuế 75% tưởng cao nhưng thực chất rất thấp

Phát biểu tại buổi tọa đàm với chủ đề “Tăng thuế thuốc lá, lợi ích kép cho ngân sách và sức khỏe” do báo tổ chức, diễn ra ngày 5/6, Giáo sư Nguyễn Anh Trí, Đại biểu Quốc hội thành phố Hà Nội, thẳng thắn nhìn nhận rằng những lần điều chỉnh thuế tiêu thụ đặc biệt đối với thuốc lá trong thời gian qua chưa đạt được hiệu quả như mong đợi.

Mức thuế hiện hành vẫn còn thấp, chưa đủ sức tác động mạnh đến hành vi tiêu dùng. Đây chính là một trong những lý do quan trọng khiến Quốc hội quyết định tăng thuế tiêu thụ đặc biệt trong đợt sửa đổi lần này.

Phân tích rõ hơn, ông cho biết mức thuế tương đối mà Việt Nam đang áp dụng là 75%, nhưng mức này được tính trên giá xuất xưởng (chỉ bằng khoảng 40-42% giá đến tay người tiêu dùng).

Do đó, dù tỷ lệ nghe có vẻ cao, nhưng trên thực tế số thu lại không tương xứng, đồng thời chưa đủ sức điều tiết thị trường cũng như hạn chế tác hại của việc sử dụng thuốc lá.

GS Nguyễn Anh Trí, Đại biểu Quốc hội TP Hà Nội chia sẻ tại buổi tọa đàm (Ảnh: Hải Long).

Giáo sư Nguyễn Anh Trí nhấn mạnh, so với nhiều quốc gia trong khu vực, mức thuế thuốc lá của Việt Nam vẫn còn rất thấp. Ông cho rằng cách tính hiện nay là một sự "đánh tráo khái niệm", tạo cảm giác thuế cao với tỷ lệ 75%, nhưng thực chất con số này được áp dụng trên giá xuất xưởng, trong khi tiêu chuẩn quốc tế là tính trên giá bán lẻ. Chính điều đó khiến giá thuốc lá tại Việt Nam vẫn rẻ một cách bất hợp lý.

Đồng quan điểm, Tiến sĩ Nguyễn Huy Quang, Trưởng ban Tư vấn, Phản biện và Giám định xã hội thuộc Tổng hội Y học Việt Nam, cho biết do mức thuế tính trên giá xuất xưởng nên mỗi lần điều chỉnh chỉ tăng khoảng 5%, không đủ để tạo ra thay đổi đáng kể.

Tính theo giá trị tuyệt đối, số thuế tăng thêm là rất ít nếu so với tốc độ tăng thu nhập và mức lạm phát hiện nay. Hệ quả là thuốc lá tại Việt Nam vẫn giữ mức giá quá thấp và dễ tiếp cận.

Ông dẫn chứng, giá một bao thuốc lá phổ thông tại Việt Nam hiện nay phổ biến chỉ khoảng 10.000 đồng, chưa bằng một phần tư giá một bát phở thông thường. Với mức giá rẻ như vậy, thuốc lá trở nên quá dễ tiếp cận, đặc biệt đối với nhóm đối tượng dễ bị tổn thương như thanh thiếu niên và người có thu nhập thấp.

Các chuyên gia đều đồng tình cho rằng cần tăng thuế thuốc đủ mạnh vừa giúp tăng ngân sách vừa giúp giảm tiêu dùng thuốc lá (Ảnh: Hải Long).

Điều này khiến thuốc lá dễ tiếp cận, đặc biệt với nhóm người trẻ, thanh thiếu niên và người có thu nhập thấp - những nhóm dễ tổn thương nhất trước tác hại của thuốc lá.

Theo ước tính, việc sử dụng thuốc lá khiến Việt Nam thiệt hại hơn 108.000 tỷ đồng mỗi năm (bao gồm chi phí y tế, mất năng suất lao động, tử vong sớm...), tương đương 1,14% GDP. Trong khi đó, nguồn thu ngân sách từ thuế thuốc lá chỉ đạt 20.000 tỷ đồng/năm, chưa bằng 1/5 tổng chi phí kinh tế mà thuốc lá gây ra.

Bà Sarah Bales, chuyên gia Hội Kinh tế Y tế Việt Nam, cũng dẫn nghiên cứu cho thấy 6% lượt nhập viện và 8% lượt khám ngoại trú tại Việt Nam là do các bệnh liên quan đến thuốc lá.

Bà Sarah Bales, chuyên gia Hội Kinh tế Y tế Việt Nam (Ảnh: Hải Long).

Mỗi năm, Bảo hiểm Y tế chi khoảng 8.500 tỷ đồng cho điều trị các bệnh do thuốc lá, người dân tự bỏ tiền túi thêm khoảng 7.900 tỷ đồng, nâng tổng chi phí lên tới 16.400 tỷ đồng/năm.

Bà cho biết, những con số đưa ra trong nghiên cứu này mới chỉ được tính ở mức thấp so với thực tế.

Cần tăng thuế ngay, mạnh và thường xuyên

Những hạn chế của các lần tăng thuế trước đặt ra yêu cầu cấp bách Việt Nam cần có một chiến lược tăng thuế thuốc lá mạnh mẽ hơn, đồng bộ hơn và nhất quán hơn.

“Tư tưởng xuyên suốt của ngành y tế là tăng ngay, tăng mạnh và tăng thường xuyên. Khi phát biểu tại nghị trường, tôi cũng đã nhấn mạnh rất mạnh mẽ về vấn đề này. Nếu có thể triển khai từ năm 2026, khi thời điểm đã chín muồi, thì đó sẽ là một bước tiến rất tốt.

Chúng ta đã có 3 lần tăng thuế mà hiệu quả chưa như kỳ vọng, nên lần này có cơ hội thì phải làm cho tốt hơn”, GS Trí khẳng định.

Cũng theo ông, không có lý do gì để chậm tăng thuế.

Theo GS Trí, việc tăng thuế giúp điều chỉnh hành vi tiêu dùng của người hút thuốc, tăng nguồn thu ngân sách (Ảnh: Hải Long).

“Tại sao một ngành sản xuất ra chất độc lại cứ đeo bám Việt Nam? Chúng ta có trách nhiệm chuyển đổi công ăn việc làm cho những người hiện đang tham gia vào ngành này”, GS Trí nói.

Theo ông, việc tăng thuế có hai mục đích: Điều chỉnh hành vi tiêu dùng của người hút thuốc, tăng nguồn thu ngân sách. Trên thế giới, chúng ta đã thấy điều này mang lại hiệu quả rất lớn. Ví dụ, Philippines thu được 2,9 tỷ USD vào năm 2022 từ thuế thuốc lá. Ở Thái Lan, số thu từ thuế thuốc lá đã tăng từ 500 triệu USD lên 2,3 tỷ USD.

Như vậy, việc tăng thuế không chỉ góp phần tăng thu ngân sách quốc gia, mà điều quan trọng nhất là sử dụng phần thu được này để tiếp tục hỗ trợ Quỹ Phòng, chống tác hại thuốc lá và hỗ trợ chi phí khám, chữa bệnh liên quan đến tác hại của thuốc lá. Điều đó sẽ góp phần giảm gánh nặng chi phí khám chữa bệnh cho nhân dân.

Phương án mới giãn ra đến năm 2027 tăng khởi điểm 2.000/bao, đến năm 2031 tăng đến 10.000 đồng/bao. Như vậy, việc áp thuế có chậm đi, càng chậm bao nhiêu thì tỷ lệ hút thuốc lá của người mới bắt đầu hút càng nhanh, tác hại với kinh tế, xã hội càng tăng.

Bà Sarah Bales bày tỏ mong muốn Việt Nam sẽ mạnh dạn tăng thuế, giúp người hút thuốc lựa chọn bỏ thuốc lá là một lựa chọn đúng đắn. Có thể về vấn đề sức khỏe, họ chưa cảm nhận ngay, nhưng về vấn đề tài chính thì họ sẽ thấy ngay lập tức.

"Quan điểm của Đảng và Nhà nước ta là không đánh đổi sức khỏe lấy lợi ích kinh tế", Tiến sĩ Nguyễn Huy Quang, Trưởng ban Tư vấn, Phản biện và Giám định xã hội - Tổng hội Y học Việt Nam khẳng định (Ảnh: Hải Long).

TS Quang cho rằng nếu chúng ta tăng thuế thuốc lá lên mức cao nhất, tức là thuế tương đối 75% và thuế tuyệt đối đến năm 2031 đạt 15.000 đồng/bao theo ý kiến của Bộ Y tế thì chúng ta sẽ đạt được các mục tiêu đề ra.

Đặc biệt, sẽ đạt được lợi ích kép, ngân sách nhà nước tăng lên khá nhiều, và phần ngân sách đó lại được chi trả cho các hoạt động chăm sóc sức khỏe người dân.

Về lo ngại việc tăng thuế sẽ ảnh hưởng đến việc làm trong ngành sản xuất thuốc lá, các chuyên gia khẳng định đây là một phần mục tiêu chính sách - hạn chế không chỉ người hút mà cả trồng, sản xuất, tiêu thụ.

Ông Quang dẫn số liệu cho thấy hiện 64% nguyên liệu thuốc lá của Việt Nam là nhập khẩu. Lao động trong ngành có thể chuyển dần sang các lĩnh vực khác, nhất là khi việc tăng thuế sẽ diễn ra theo lộ trình có thời gian.

“Tăng thuế thuốc lá là một trong những giải pháp quan trọng nhất để bảo vệ sức khỏe nhân dân. Đây không chỉ là câu chuyện về thuế, mà còn là xung đột giữa lợi ích kinh tế và sức khỏe. Quan điểm của Đảng và Nhà nước ta là không đánh đổi sức khỏe lấy lợi ích kinh tế”, TS Quang nhấn mạnh.