Khi tạp chí Forbes xếp tên Yvon Chouinard -nhà sáng lập thương hiệu đồ ngoài trời Patagonia vào danh sách tỷ phú (lần đầu xuất hiện trong danh sách tỷ phú của Forbes năm 2017), phản ứng của ông không phải là ăn mừng mà là tức giận. Với Chouinard, bị gọi là "tỷ phú" là một dấu hiệu cho thấy đã có điều gì đó sai trong trật tự xã hội; ông từng nói việc ấy "thực sự làm tôi phát cáu" và sau đó kiên quyết tìm cách thoái quyền sở hữu để biến lợi nhuận công ty thành nguồn lực cứu hành tinh.
Từ "dirtbag climber" đến thương hiệu có tác động toàn cầu và quyết định lịch sửSinh ra trong gia đình nhập cư gốc Pháp - Canada ở Maine, Yvon Chouinard lớn lên với niềm đam mê leo núi. Thay vì chọn cuộc sống an nhàn, ông tự mày mò rèn móc sắt, sản xuất dụng cụ leo núi rồi bán cho cộng đồng leo núi, tiền vốn ban đầu chỉ là khoản vay nhỏ từ gia đình. Từ những xưởng nhỏ, ông cùng đồng nghiệp phát triển Chouinard Equipment rồi mở rộng thành Patagonia - công ty chuyên sản xuất trang phục và thiết bị ngoài trời, nổi tiếng vì triết lý đặt thiên nhiên lên trên lợi nhuận.
Patagonia sớm xây dựng danh tiếng không chỉ bằng sản phẩm chất lượng mà bằng những chiến dịch minh bạch, cam kết bảo vệ môi trường từ chương trình "1% for the Planet" cho tới chiến dịch "Don't Buy This Jacket" ngày Black Friday. Chiến lược này giúp thương hiệu tăng trưởng mạnh mẽ trong nhiều năm, trở thành một trong những doanh nghiệp ngoài trời có doanh thu hàng tỷ USD.
Việc Forbes ghi nhận tài sản cá nhân của Chouinard theo giá trị công ty đã làm ông bức xúc, ông không thấy danh hiệu đó phản ánh đúng giá trị sống và mục đích mà ông theo đuổi. Cảm giác "bị liệt vào nhóm tỷ phú" chính là một trong những nguyên nhân khiến Chouinard cùng gia đình mất gần hai năm suy nghĩ và cuối cùng công bố một bước đi hiếm có trên thương trường: chuyển giao quyền sở hữu Patagonia cho hai thực thể mới Patagonia Purpose Trust (nắm cổ phần có quyền biểu quyết để bảo đảm định hướng công ty) và Holdfast Collective (tổ chức phi lợi nhuận nhận cổ phần không có quyền biểu quyết và nhận lợi nhuận để tài trợ cho hoạt động bảo vệ môi trường).
Cấu trúc này nghĩa là Patagonia vẫn vận hành như một doanh nghiệp bình thường (vẫn sản xuất, vẫn tuyển dụng, vẫn đầu tư), nhưng "lợi nhuận dư" (sau khi tái đầu tư hoạt động) sẽ không chảy vào túi cổ đông cá nhân nữa mà được dùng để chống biến đổi khí hậu, bảo vệ đất đai hoang dã và hỗ trợ các tổ chức môi trường. Công ty ước tính số tiền dành cho mục đích này có thể vào khoảng hàng chục đến hơn một trăm triệu USD mỗi năm, tùy kết quả hoạt động.
Quyết định trao công ty gây ngưỡng mộ nhưng cũng kéo theo phân tích pháp lý, tài chính. Một số tường trình chỉ ra rằng trong cấu trúc chuyển giao, gia đình Chouinard sẽ phải chịu khoản thuế quà tặng (gift tax) ước tính khoảng 17,5 triệu USD cho phần cổ phần chuyển sang trust; đồng thời, việc không bán trực tiếp cổ phần giúp tránh khoản thuế lũy kế (capital gains) rất lớn nếu công ty được bán ra, con số tránh được từng được ấn định ở mức hàng trăm triệu USD theo một số phân tích. Vì thế, bên cạnh thiện chí, chuyên gia pháp lý và báo chí cũng thảo luận về hậu quả thuế và lợi ích lập trình tài chính của mô hình này.
Bất chấp nhiều tranh luận, Patagonia khẳng định đây là cách để "đặt Trái Đất làm cổ đông duy nhất", đảm bảo công ty giữ độc lập và cam kết dài hạn với môi trường thay vì chịu áp lực cổ đông tài chính ngắn hạn.
Câu chuyện của Chouinard không diễn ra trong chân không. Ở góc độ xã hội, cảm giác lo ngại trước sự tích tụ của cải ở tay rất ít người đang là vấn đề lớn: khảo sát của Pew Research từng cho thấy một phần đáng kể người Mỹ nhìn nhận "sự xuất hiện của tỷ phú" là điều tiêu cực hoặc ít nhất gây tranh cãi; đồng thời, các báo cáo như Oxfam chỉ ra rằng tài sản của giới siêu giàu vẫn tăng mạnh trong những năm gần đây, làm dấy lên thảo luận về chính sách thuế, công bằng và trách nhiệm xã hội của những người giàu có. Trong bối cảnh ấy, hành động trao công ty của Chouinard được xem như một minh họa cho lựa chọn "dùng tiền để tác động xã hội" thay vì chỉ tích trữ.
Yvon Chouinard từng sống cuộc đời "dirtbag" - tiết kiệm tối đa để leo núi, ăn đơn sơ, ngủ trên xe, rồi xây dựng doanh nghiệp gắn liền với giá trị thiên nhiên. Khi bị nhìn nhận là tỷ phú, ông không chấp nhận danh hiệu nếu nó mâu thuẫn với sứ mệnh. Quyết định trao Patagonia đi là cả một tuyên bố: tiền có thể là công cụ, không nên là mục tiêu. Dẫu có những tranh luận hợp lý về thuế và cấu trúc pháp lý, hành động của Chouinard mở ra một hướng tư duy cho doanh nghiệp: nếu làm giàu, hãy nghĩ cách trả lại cho cộng đồng, cho hành tinh.