Những nạn nhân buôn người thành triệu phú livestream ở Trung Quốc

Trong suốt 24 năm, ông Guo Gangtang rong ruổi khắp Trung Quốc trên chiếc xe máy để tìm kiếm đứa con trai bị bắt cóc - một hành trình kiên định đến mức ông đã hao mòn 10 chiếc xe và truyền cảm hứng cho một bộ phim ăn khách.

Khi hai cha con cuối cùng đoàn tụ vào năm 2021, Guo trở thành biểu tượng của nỗi đau, lòng kiên trì và hy vọng.

Hiện, ông xuất hiện trên Douyin (phiên bản TikTok của Trung Quốc) thực hiện các buổi livestream từ cánh đồng làng hay chợ quê, bán những bao bột mì hoặc bí ngô cho hàng nghìn người xem.

Trong số đó có Li (37 tuổi) đến từ tỉnh Sơn Đông. Chị thích cách ông Guo bán hàng hơn là những người nổi tiếng chỉ chăm chăm kiếm lời nhanh. “Ông ấy luôn bán nông sản địa phương để giúp nông dân. Điều đó chân thành và gần gũi hơn nhiều", chị nói.

Theo Sixth Tone, ông Guo là một phần của làn sóng ngày càng nhiều livestreamer dựa vào sự cảm thông của công chúng để xây dựng lượng người theo dõi. Từ những bậc cha mẹ từng đi tìm con mất tích đến các gia đình vướng vào bi kịch được công chúng biết đến, nhiều người đã biến sự chú ý xuất phát từ lòng trắc ẩn thành cơ hội kinh doanh thực sự - một hiện tượng được gọi là “nền kinh tế cảm thông” ở Trung Quốc.

Nhiều năm rong ruổi tìm con khiến ông Guo trở thành biểu tượng của lòng kiên trì ở Trung Quốc. Ảnh: VCG.

Nạn nhân trở thành livestreamer

Theo công ty nghiên cứu thị trường iResearch, thị trường thương mại điện tử qua livestream của Trung Quốc đạt giá trị ước tính 5.800 tỷ nhân dân tệ (tương đương 815 tỷ USD) vào năm 2024. Thúc đẩy sự bùng nổ này là hàng triệu livestreamer - từ người nổi tiếng đến những người có ảnh hưởng ít tên tuổi hơn.

Trong hệ sinh thái khổng lồ đó, vài năm trở lại đây xuất hiện một lĩnh vực đặc thù: những livestreamer biến bi kịch cá nhân - từ nạn buôn người đến các vụ án bạo lực - thành thành công thương mại.

Các gia đình chịu ảnh hưởng bởi nạn bắt cóc và buôn người chiếm nhóm lớn nhất trong xu hướng này. Một trong số đó là Xie Qingshuai, người bị bắt cóc khi còn là trẻ sơ sinh năm 1999 và đoàn tụ với gia đình ruột vào năm 2023 nhờ công nghệ nhận dạng khuôn mặt AI.

Buổi livestream đầu tiên của Xie vào năm 2023 đã thu về hơn 10 triệu nhân dân tệ (1,4 triệu USD) chỉ trong một đêm. Tính đến cuối năm 2024, anh đã tổ chức gần 100 buổi, với doanh thu ước tính lên tới 243 triệu nhân dân tệ (34,1 triệu USD), theo dữ liệu từ nền tảng Chanmama.

Xie Qingshuai đoàn tụ cha mẹ vào năm 2023 (trái) và danh sách tài khoản hiện được gợi ý khi tìm kiếm tên anh, bao gồm người thân trong gia đình (phải). Ảnh: Weibo, Zhihu.

Trường hợp của Xie đã mở đường cho nhiều nạn nhân khác. Gia đình của Xie Haonan, cũng từng là nạn nhân nạn buôn người, đã đạt doanh thu hơn 100 triệu nhân dân tệ (14 triệu USD) và thu hút hơn nửa triệu người theo dõi chỉ trong buổi livestream đầu tiên hồi tháng 4 năm nay.

Yang Niuhua, người nổi tiếng vì giúp cảnh sát bắt giữ kẻ buôn bán trẻ em hàng loạt Yu Huaying, cũng trở thành người dẫn livestream cùng gia đình, và được cho là thu về từ 7,5 đến 10 triệu nhân dân tệ (1-1,4 triệu USD) chỉ trong một buổi phát sóng vào tháng 5/2023.

“Lượng truy cập của những livestreamer này được xây dựng dựa trên những câu chuyện sang chấn chân thực. Điều đó tạo ra tính chính danh về mặt đạo đức. Đối với người xem, việc mua hàng không đơn thuần là hành vi tiêu dùng, mà còn mang ý nghĩa đạo đức", Jiang Han, nhà nghiên cứu cấp cao tại viện nghiên cứu Pangoal (Bắc Kinh), nhận xét.

Mẹ Jiang Ge trong một phiên livestream bán hàng. Ảnh: Sixth Tone.

Với chị Li, việc mua hàng của chị không chỉ là giao dịch, mà là một hành động thể hiện sự đồng cảm với Guo và gia đình ông, một đóng góp nhỏ dành cho những người có nỗi đau mà chị từng thương cảm từ xa. “Tìm một đứa trẻ bị mất tích giống như mò kim đáy bể. Tôi thật sự đồng cảm với họ", chị nói.

Các thương hiệu cũng bị thu hút bởi giá trị xã hội mà những livestreamer này mang lại. Theo Jiang, việc hợp tác với những người có câu chuyện mang sức nặng cảm xúc giúp các công ty nhanh chóng xây dựng hình ảnh gần gũi, “lấy con người làm trung tâm” và gắn kết với những câu chuyện về nghị lực và tinh thần tích cực.

Tuy nhiên, lợi ích dài hạn của các hợp tác này vẫn còn là dấu hỏi. Theo Jiang, sự trung thành của khán giả trong những phòng livestream này thường tập trung vào người dẫn hơn là sản phẩm, khiến các thương hiệu khó xây dựng được mối liên kết bền vững hay tạo ra lượng khách hàng quay lại lâu dài.

Ranh giới giữa đồng cảm và mệt mỏi

Khi “nền kinh tế cảm thông” mở rộng, những tranh cãi xung quanh nó cũng ngày càng gia tăng. Trong khi một số người theo dõi xem những livestreamer này như biểu tượng của lòng tốt, những người khác lại chỉ trích họ vì làm mờ ranh giới giữa kể chuyện chân thực và khai thác thương mại.

Với Li, cuộc tranh luận này dường như khá xa vời. Cô đã theo dõi Guo từ những ngày ông rong ruổi khắp Trung Quốc trên chiếc xe máy đi tìm con trai, trở thành biểu tượng của lòng kiên trì. Giờ đây, khi cô mua một bao bột mì từ phiên livestream của ông, cô cảm nhận được sự tiếp nối của câu chuyện đó.

Huang Anran, một người mẹ ở tỉnh Quý Châu, vẫn đang tìm kiếm đứa con gái bị bắt cóc của mình, chia sẻ bà có cái nhìn trung lập - miễn là những người livestream không đánh lừa người tiêu dùng bằng những câu chuyện bịa đặt, bà cho rằng họ không làm gì sai. Đồng thời, bà hy vọng những người được công chúng đồng cảm ủng hộ sẽ tận dụng tiếng nói của mình để nâng cao nhận thức về nạn buôn người và các loại tội phạm khác.

Tuy nhiên, cũng có những ý kiến hoài nghi - đặt câu hỏi về tính đạo đức của việc biến bi kịch cá nhân thành lợi nhuận, và chỉ trích các livestreamer vì đẩy giá sản phẩm lên cao.

Xu Jianhua (thứ hai từ phải sang), người đã tìm thấy con trai mất tích của mình là Xie Haonan - một nạn nhân nạn buôn bán trẻ em - đang bán chăn mùa hè trong buổi phát trực tiếp. Ảnh: Zhihu.

Zhang Ling, người đã theo dõi các câu chuyện về nạn buôn người suốt 15 năm, nói rằng lòng cảm thông của bà bắt đầu nguội lạnh khi chứng kiến những người từng khóc vì đứa con bị bắt cóc nay lại đứng bán hàng qua livestream.

“Đối với họ, nỗi đau từng khơi dậy lòng trắc ẩn của công chúng giờ đã trở thành một ‘móc câu’ marketing - một cách để biến sự đồng cảm thành lượt xem và doanh số”, người phụ nữ 50 tuổi nói.

Theo một nhà hoạt động chỉ trích xu hướng này, nhóm khán giả cốt lõi của những kênh như vậy thường là phụ nữ trung niên và các bà mẹ. Các livestreamer thường tập trung vào những mặt hàng thiết yếu giá rẻ, dao động từ 10 đến 100 nhân dân tệ (1,4 - 14 USD) - những sản phẩm mà người xem dễ mua theo cảm xúc.

“Người tiêu dùng xem đó như một hình thức từ thiện - trả một khoản ‘phí cảm xúc’ nhỏ để thể hiện sự ủng hộ, đồng thời nhận lại cảm giác hài lòng về mặt tinh thần”, nhà hoạt động này nói.

Bên cạnh đó, các nhãn hàng thích hợp tác với những người ảnh hưởng kiểu này vì khán giả của họ ít nhạy cảm với giá cả bị thổi phồng và thường ngại yêu cầu hoàn tiền, ngay cả khi sản phẩm có vấn đề về chất lượng.

Giữa những tranh cãi này, các nền tảng cũng đang siết chặt quản lý. Vào tháng 5, Douyin đã đình chỉ mọi hình thức kiếm tiền - từ nhận tiền ủng hộ trong livestream, bán hàng đến nội dung tài trợ và quảng cáo - đối với các tài khoản gắn liền với những vụ việc đang thu hút sự chú ý.

Truyền thông Trung Quốc cũng đã cảnh báo về rủi ro của hình thức livestream này, cho rằng những câu chuyện như vậy có thể làm xói mòn lòng tin của công chúng.

Với nhiều người xem, niềm tin đã thực sự mất. Zhang - người từng trung thành theo dõi các tài khoản về đoàn tụ gia đình - đã hủy theo dõi tất cả. “Kết thúc hành trình tìm con thất lạc cũng là lúc bắt đầu ‘thu hoạch tỏi tây’”, bà nói, dùng từ lóng Trung Quốc ge jiucai, ám chỉ việc khai thác người dân bình thường để trục lợi.

“Những màn trình diễn đó không chỉ khiến cảm xúc của tôi nguội lạnh, mà còn khiến trái tim của những người từng quan tâm trở nên đóng băng", bà nói.