Sự nổi lên của chương trình truyền hình thực tế Shark Tank đã định hình một mô hình kinh doanh khởi nghiệp kiểu Mỹ trong suốt hơn một thập kỷ: tìm kiếm một sản phẩm tuyệt vời, nhận được một thỏa thuận hấp dẫn từ nhà đầu tư, và sau đó tăng quy mô nhanh chóng bằng cách sản xuất với chi phí thấp ở nước ngoài, chủ yếu là Trung Quốc.
Công thức này được xây dựng trên lợi thế chi phí của toàn cầu hóa, đã tạo ra những thành công vang dội. Tuy nhiên, dưới áp lực của thuế quan cao và căng thẳng thương mại Mỹ-Trung, "Nền kinh tế Shark Tank" này đang phải đối mặt với một cuộc khủng hoảng đứt gãy công thức.
140 USD ra 399 USD
Trong nhiều năm, lời khuyên của các "Cá Mập" như Kevin O'Leary luôn là ưu tiên sản xuất ở châu Á. Minh chứng rõ rệt là câu chuyện của Plufl, startup chuyên bán chiếc giường đặc biệt.
Ba năm trước, hai sinh viên trẻ Noah Silverman và Yuki Kinoshita mang đến trường quay "Shark Tank" một ý tưởng kỳ lạ: chiếc "giường chó cho con người", một ổ nệm hình bánh vòng mềm mại, giúp người dùng cuộn mình như thú cưng.
Sản phẩm Plufl của họ từng gây bão TikTok, khiến Mark Cuban bật cười thích thú khi chui thử vào chiếc giường ấy, và cùng Lori Greiner rót 200.000 USD đầu tư.
Trên thực tế, thứ khiến các Shark rút tiền không chỉ là ý tưởng mà còn là mô hình lợi nhuận lý tưởng: chi phí sản xuất tại Trung Quốc chỉ 140 USD cho một sản phẩm bán lẻ 399 USD, giúp công ty đạt 1 triệu USD doanh thu nhanh chóng.
Thành công đến nhanh. Chỉ trong năm 2023, Plufl đạt doanh thu 1 triệu USD và chuẩn bị mở rộng lên 8 triệu USD bán lẻ.
Bí quyết mang đậm phong cách "Shark Tank" này đã được chương trình truyền hình khởi nghiệp ăn khách cổ vũ suốt hơn mười năm qua. Các startup lên trình bày ý tưởng, thiết kế ở Mỹ, sản xuất tại Trung Quốc với chi phí chỉ bằng một phần ba giá bán rồi tối đa hóa lợi nhuận.
Thế rồi những gì từng là công thức vàng của "Shark Tank" bắt đầu sụp đổ. Khi chính quyền Mỹ siết chặt chính sách thương mại và áp thuế cao lên hàng hóa Trung Quốc, chi phí của Plufl tăng vọt, chuỗi cung ứng tê liệt, kế hoạch mở rộng bị đình trệ.
"Chúng tôi đã kỳ vọng đây là năm của bán lẻ," đồng sáng lập Kinoshita nói, "nhưng thuế quan khiến mọi thứ đảo lộn. Khi sản xuất ở nước ngoài, bạn không bao giờ kiểm soát được chi phí."
Hiện tượng Plufl chỉ là một lát cắt nhỏ trong bức tranh lớn hơn: một "Shark Tank economy", nền kinh tế khởi nghiệp dựa vào sản xuất rẻ ở nước ngoài, đang lung lay dưới sức ép của xung đột thương mại.
Chi phí nhập khẩu tăng cao làm xói mòn nghiêm trọng biên lợi nhuận, buộc các doanh nhân phải chọn giữa tăng giá bán và mất khách hàng, hoặc giảm lợi nhuận và làm chậm tăng trưởng.
Đóng băng đầu tư
Trong hơn một thập kỷ, Trung Quốc là nơi biến các ý tưởng trong phòng khách Mỹ thành sản phẩm bày trên kệ Walmart, nhờ chi phí lao động thấp, hạ tầng mạnh và chuỗi cung ứng hoàn chỉnh. Từ áo len Tipsy Elves đến vòi tắm Rinseroo, hầu hết sản phẩm thành công trên "Shark Tank" đều được khuyến khích "đưa sang châu Á".
Shark Kevin O'Leary, "Mr. Wonderful" của chương trình, từng nói thẳng với một doanh nhân muốn giữ sản xuất tại Bắc Carolina rằng: "Một nhà máy ở châu Á có thể làm với giá 150 USD thay vì 250 USD. Đó mới là cách để anh tồn tại."
Thông điệp về việc lợi nhuận nằm ở động thái thuê sản xuất tại nơi rẻ nhất đã ăn sâu vào DNA của "Shark Tank".
Thế nhưng, chính sách "America First" của Mỹ đã đảo ngược triết lý đó. Hàng loạt sản phẩm tiêu dùng nhập khẩu từ Trung Quốc, Mexico phải chịu thuế bổ sung, khiến những doanh nghiệp nhỏ từng dựa vào chuỗi cung ứng toàn cầu lâm vào khủng hoảng.
Nhà sáng lập Aaron Krause của Scrub Daddy, một trong những thương vụ thành công nhất lịch sử chương trình, thừa nhận ông đã rơi vào "chế độ khủng hoảng" khi thuế quan có hiệu lực. Dù đã đa dạng hóa sản xuất sang Mexico, chi phí vẫn tăng mạnh.
"Nhiều công ty sẽ phải cầu viện nhà đầu tư nếu muốn sản xuất tại Mỹ," ông nói, "nhưng vấn đề là nước Mỹ giờ không còn đủ hạ tầng và kỹ năng cho sản xuất hàng tiêu dùng nữa."
Khi chuỗi cung ứng trở nên bất định, các Shark (những nhà đầu tư ngồi ghế nóng) bỗng chiếm ưu thế.
Trong bối cảnh chi phí sản xuất tăng cao, các startup phụ thuộc vào nhập khẩu đang phải vật lộn với tình trạng bất ổn vĩ mô và nguy cơ bị định giá thấp hơn. Điều này khiến các nhà đầu tư trở nên thận trọng hơn, dẫn đến tình trạng "đóng băng đầu tư" đối với các công ty có mô hình kinh doanh dễ bị tổn thương bởi các chính sách thuế quan thay đổi.
Trước khi rời chương trình sau mùa 16, Shark Mark Cuban cũng đã phải thừa nhận: "Trừ khi doanh nghiệp chứng minh được khả năng sản xuất trong nước hoặc giữ được biên lợi nhuận, bằng không thì triển vọng sẽ không tươi sáng."
Shark Robert Herjavec thì thẳng thắn hơn: "Doanh nhân giờ không biết ngày mai ra sao, và điều đó khiến họ giảm kỳ vọng. Nghĩa là chúng tôi có thể chốt được những thương vụ tốt hơn."
Tương lai nào?
"Shark Tank" được thiết kế rất khắc nghiệt: các thí sinh có hai phút để trình bày ý tưởng trước khi đối mặt với hàng loạt câu hỏi hóc búa từ hội đồng các nhà đầu tư, tất cả đều dành cho hàng triệu khán giả truyền hình. Nếu may mắn nhận được lời mời gọi, hoặc nhiều lời mời gọi cạnh tranh, các doanh nhân chỉ có vài giây để quyết định nên làm gì.
Nhà sáng lập Aaron Krause của Scrub Daddy
Lần này, "Shark Tank" mùa 17 lên sóng trong bối cảnh còn khắc nghiệt hơn với bất ổn kinh tế và tâm lý tiêu dùng sa sút. Các startup giờ phải tính cả yếu tố thuế, logistics và biến động địa chính trị trong bài toán định giá.
Những mô hình dựa vào "viral marketing" như TikTok cũng không còn chắc chắn khi các quy định mới và thay đổi thuật toán khiến độ lan tỏa giảm rõ rệt. Không ít startup từng thắng lớn trên mạng xã hội nay chật vật duy trì doanh số.
Tuy nhiên, trong đám mây xám vẫn có điểm sáng. Ngay tập mở màn mùa 17, diễn viên hài Pete Davidson xuất hiện với thương hiệu tất DoubleSoul, sản xuất tại Thổ Nhĩ Kỳ, nơi thuế chỉ khoảng 15%, thấp hơn nhiều so với Trung Quốc.
Với sản phẩm rẻ, dễ sản xuất, luôn có nhu cầu và có hậu thuẫn người nổi tiếng, Davidson nhanh chóng nhận được 500.000 USD từ Kendra Scott.
"Shark Tank" vẫn có chỗ cho ý tưởng tốt, nhưng là những ý tưởng gắn với chuỗi cung ứng thông minh và linh hoạt.
Hai thập kỷ trước, "Shark Tank" định hình hình ảnh một nước Mỹ khởi nghiệp toàn cầu hóa, nơi một ý tưởng tốt có thể bay thẳng đến nhà máy Trung Quốc và trở về dưới dạng triệu đô doanh thu.
Giờ đây, chính mô hình đó đang bị thử thách. Chuỗi cung ứng không còn là câu chuyện hậu trường mà trở thành chiến lược sống còn. Trong kỷ nguyên thuế quan và bất ổn thương mại, các doanh nhân không chỉ phải thuyết phục "shark" bằng sáng tạo, mà còn phải chứng minh họ hiểu sâu về logistics, địa chính trị và giá trị thực của sản xuất.
Ở thời điểm này, có lẽ "giấc mơ Mỹ" kiểu Shark Tank vẫn còn, nhưng nó đắt đỏ, mong manh và phức tạp hơn bao giờ hết.
*Nguồn: BI, Fortune