Ngành công nghiệp lithium của Nga đang trải qua một cuộc chuyển mình mang tính bắt buộc để trở thành một trụ cột không thể thiếu đối với an ninh quốc gia.
Trong nhiều năm, dù sở hữu trữ lượng đáng kể, Nga đã bỏ qua "cơn sốt vàng trắng" để mải mê tập trụng vào nguồn lợi khổng lồ từ dầu mỏ và khí đốt. Lời thừa nhận muộn màng của Tổng thống Vladimir Putin rằng Nga "lẽ ra đã có thể làm điều đó 10 hoặc 15 năm trước" đã tóm gọn một sự tiếc nuối mang tầm vóc lịch sử.
Bước ngoặt chỉ thực sự đến khi các lệnh trừng phạt của phương Tây, đặc biệt là đòn cắt đứt nguồn cung lithium từ Chile và Argentina, kết hợp với cuộc cách mạng xe điện (EV) toàn cầu, đã biến lithium từ một cơ hội kinh tế thành một vấn đề sống còn. Đối mặt với nguy cơ bị bóp nghẹt về công nghệ, Nga đã kích hoạt một chiến lược "Pháo đài Nước Nga" cho vật liệu chiến lược.
Hiện tại, Moscow đang huy động các tập đoàn nhà nước khổng lồ—Rosatom, Gazprom và Nornickel—tham gia vào một cuộc đua công nghiệp khẩn cấp. Mục tiêu là xây dựng một hệ sinh thái khép kín "từ mỏ đến di động", làm chủ toàn bộ chuỗi giá trị lithium.
Việc làm chủ lithium không chỉ mang lại lợi ích kinh tế hay đáp ứng tham vọng chiếm 10% thị trường toàn cầu vào năm 2030. Ý nghĩa thực sự của nó là đảm bảo chủ quyền công nghệ cho các ngành chiến lược.
Chuỗi cung ứng này sẽ cung cấp năng lượng cho các nhà máy pin của Rosatom , từ đó "nuôi sống" các dự án xe điện nội địa như 'Moskvich' và 'Atom'.
Quan trọng hơn, nó đảm bảo nguồn cung cấp pin lưỡng dụng, mang tính sống còn cho các hệ thống quốc phòng công nghệ cao như máy bay không người lái ZALA Lancet và các chương trình vũ trụ đầy tham vọng của Roscosmos.
Tuy nhiên, canh bạc chiến lược này phải đối mặt với những rủi ro khổng lồ, bao gồm chi phí khai thác cực cao ở Bắc Cực, sự biến động của thị trường, và một nghịch lý địa chính trị: để thoát khỏi sự phụ thuộc vào phương Tây, Nga đang phải dựa vào công nghệ của Trung Quốc.
"Chúng ta lẽ ra đã có thể làm điều đó 10-15 năm trước"
Vào đầu năm 2024, trong một hội nghị, Tổng thống Nga Vladimir Putin đã đưa ra lời thừa nhận mang tính biểu tượng, tóm gọn sự chậm trễ của chiến lược quốc gia với lĩnh vực tương lai này.
Ông nói: "Chúng ta vẫn không khai thác lithium... Và làm thế nào chúng ta có thể phát triển mà không có nó? Chúng ta có thể đã làm điều đó 10 hoặc 15 năm trước".
Tuyên bố không chỉ là một lời cảm thán đơn thuần. Nó là một lời thú nhận về một thất bại chính sách công nghiệp nghiêm trọng. Trong khi thế giới, dẫn đầu là Trung Quốc, Úc và "Tam giác Lithium" Nam Mỹ, bắt đầu cuộc đua khai thác loại vật liệu được mệnh danh là "dầu trắng", thì nước Nga—một siêu cường tài nguyên truyền thống—vẫn say sưa với mô hình kinh tế dựa trên dầu mỏ và khí đốt.
Sự phụ thuộc quá mức vào nguồn lợi hydrocarbon dồi dào, dễ khai thác đã khiến Moscow bỏ lỡ làn sóng đầu tiên của cuộc cách mạng năng lượng mới.
Sự bỏ lỡ này càng trở nên trớ trêu khi lithium ngày càng được công nhận trên toàn cầu là vật liệu then chốt của thế kỷ 21. Nhu cầu về lithium tăng vọt trên toàn thế giới để sản xuất pin lithium-ion, vốn là trái tim của hầu hết các thiết bị điện tử tiêu dùng, xe điện, và các hệ thống lưu trữ năng lượng.
Liên Hợp Quốc thậm chí còn mô tả loại pin này là "trụ cột quan trọng để xây dựng nền kinh tế không có nhiên liệu hóa thạch". Thị trường lithium toàn cầu được dự báo sẽ tăng trưởng bùng nổ, từ 0,85 triệu tấn tương đương lithium cacbonat (LCE) vào năm 2024 lên 2,08 triệu tấn vào năm 2029, với tốc độ tăng trưởng kép hàng năm lên đến 19,57%.
Việc Nga đứng ngoài cuộc chơi này, dù sở hữu trữ lượng lớn , đã tạo ra một lỗ hổng tự chủ công nghệ nghiêm trọng. Sự "tiếc nuối" không chỉ là về việc mất đi cơ hội kinh tế, mà còn là sự nhận thức muộn màng rằng họ đã tự tạo ra một gót chân Achilles, một điểm yếu chí mạng mà các đối thủ địa chính trị sau này sẽ không ngần ngại khai thác.
Sự tiếc nuối nhân hai
Điều khiến sự tiếc nuối của Nga càng thêm sâu sắc là một sự thật trớ trêu: Nga không thiếu năng lực kỹ thuật hay R&D. Vấn đề của họ không phải là khoa học, mà là sự thiếu vắng chính sách công nghiệp để thương mại hóa các phát minh.
Trong thực tế, các nhà nghiên cứu Nga đã phát triển thành công những công nghệ chiết xuất lithium tiên tiến. Một trong những công nghệ đột phá nhất là việc thay thế axit sunfuric (phương pháp truyền thống, tốn kém và không thân thiện với môi trường) bằng amoni bisulfat.
Công nghệ này sở hữu những ưu điểm vượt trội mang tính chiến lược. Thứ nhất, trong quá trình xử lý, amoni bisulfat "sẽ phục hồi hoàn toàn", tạo ra một chu trình gần như khép kín.
Thứ hai, chính khả năng tái chế này cho phép các kỹ sư "dễ dàng khai thác quặng tại chỗ mà không cần phải giải quyết vấn đề liên quan đến vận chuyển". Đây là một lợi thế then chốt ở Nga, nơi các mỏ quặng thường nằm ở những vùng sâu vùng xa, khắc nghiệt, khiến chi phí hậu cần trở thành một rào cản khổng lồ.
Công nghệ này hiệu quả đến mức chỉ cần "vài kg amoni bisulfat là có thể khai thác được hàng tấn vật liệu quặng" và thu được lượng liti cacbonat cần thiết. Công nghệ tương tự cũng cho phép chiết xuất lithium từ chất lỏng và nước muối.
Việc sở hữu những phát minh như vậy, nhưng lại không thể đưa vào sản xuất quy mô lớn, cho thấy một sự đứt gãy nghiêm trọng. Không có động lực thương mại (ví dụ như một ngành công nghiệp xe điện nội địa mạnh mẽ) hoặc áp lực chiến lược (như các lệnh trừng phạt), những phát minh này chỉ nằm lại trong các viện nghiên cứu.
Nga đã sở hữu chìa khóa công nghệ nhưng lại chọn không mở cánh cửa thương mại, và sự lựa chọn đó đã khiến họ phải trả giá đắt.
Khi các lệnh trừng phạt trở thành chất xúc tác
Trong nhiều năm, sự phụ thuộc của Nga vào lithium nhập khẩu là tuyệt đối. Bất chấp trữ lượng địa chất dồi dào, Nga không khai thác một gam lithium nào trong nước. Thay vào đó, toàn bộ nhu cầu cho ngành công nghiệp và quốc phòng đều được đáp ứng thông qua nhập khẩu. Tình trạng này vẫn có thể chấp nhận được trong một thế giới toàn cầu hóa, nhưng nó đã trở thành một thảm họa chiến lược sau tháng 2 năm 2022.
Các lệnh trừng phạt của phương Tây đã giáng một đòn chí mạng vào chuỗi cung ứng vật liệu của Nga. Theo các nguồn tin, Washington đã nhanh chóng hành động, gây áp lực buộc các nhà cung cấp lithium lớn ở Nam Mỹ, cụ thể là Chile và Argentina, "ngừng cung cấp nguyên liệu thô lithium cho Liên bang Nga".
Đây là một đòn tấn công trực diện và có tính toán. Không giống như thị trường khí đốt, nơi Nga vẫn nắm đòn bẩy và tiếp tục bán khí thiên nhiên hóa lỏng (LNG) cho châu Âu ngay cả khi bị trừng phạt, trong lĩnh vực lithium, Nga hoàn toàn ở thế bị động. Họ là con tin của chuỗi cung ứng toàn cầu.
Cùng lúc với cú sốc trừng phạt là một yếu tố thúc đẩy khác: "cơn sốt" xe điện (EV) đang càn quét toàn cầu. Nhu cầu về pin lithium-ion, vốn đã tăng đều, nay bùng nổ do cuộc cách mạng điện khí hóa phương tiện giao thông. Nga nhận ra rằng nếu không tự chủ được lithium, họ sẽ hoàn toàn đứng ngoài cuộc cách mạng công nghiệp quan trọng này, bị bỏ lại phía sau trong khi các quốc gia khác định hình lại tương lai của ngành năng lượng và vận tải.
Canh bạc Kolmozerskoye
Trọng tâm của chiến lược lithium nội địa của Nga là mỏ Kolmozerskoye. Nằm trên bán đảo Kola ở vùng Murmansk, sâu trong Vòng Bắc Cực, đây được coi là mỏ lithium "lớn nhất nước Nga" và là một trong những mỏ lớn nhất thế giới.
Tầm quan trọng của dự án này được thể hiện qua việc nó được giao cho một liên doanh "hạng nặng" có tên là Polar Lithium, thành lập vào năm 2023. Đây là sự kết hợp giữa hai trong số các tập đoàn hùng mạnh nhất của Nga: Rosatom - Tập đoàn năng lượng hạt nhân nhà nước, đơn vị sở hữu công nghệ và năng lực quản lý các dự án công nghiệp phức tạp và Nornickel (Norilsk Nickel) - Gã khổng lồ kim loại tư nhân, nhà sản xuất niken và palladium hàng đầu thế giới, sở hữu kinh nghiệm khai thác vô song ở vùng Bắc Cực khắc nghiệt.
Mục tiêu của Polar Lithium là cực kỳ tham vọng. Liên doanh này có kế hoạch khai thác và sản xuất 45.000 tấn lithium carbonate và lithium hydroxide mỗi năm. Con số này không chỉ đủ để đáp ứng toàn bộ nhu cầu trong nước của Nga , mà còn đưa Nga lên ngang hàng với các nhà sản xuất hàng đầu thế giới như Chile.
Dự án này là một canh bạc khổng lồ. Chi phí ước tính vào tháng 10/2024 là 91 tỷ rúp. Lộ trình cũng rất gấp gáp, với mục tiêu đưa mỏ vào hoạt động và đạt công suất thiết kế trước năm 2030. Đây là một nhiệm vụ vô cùng khó khăn, không chỉ vì quy mô, mà còn vì điều kiện thời tiết và hậu cần ở Bắc Cực.
Một nghịch lý lớn nằm ngay tại trung tâm của canh bạc tự chủ Kolmozerskoye. Mặc dù Nga huy động hai gã khổng lồ trong nước là Rosatom và Nornickel, dự án vẫn phải dựa vào một đối tác công nghệ quan trọng từ bên ngoài: Trung Quốc.
Để đẩy nhanh tiến độ, Polar Lithium đã ký thỏa thuận hợp tác với công ty kỹ thuật MCC International Incorporation Ltd có trụ sở tại Bắc Kinh. Vai trò của MCC là then chốt. Công ty Trung Quốc này sẽ chịu trách nhiệm nghiên cứu các đặc tính của quặng, phát triển công nghệ chế biến quặng phù hợp, và quan trọng là thiết kế nhà máy hóa chất-luyện kim trong tương lai.
Nornickel đã công khai thừa nhận rằng việc sử dụng "công nghệ đã được chứng minh" của đối tác Trung Quốc sẽ giúp Nga "nhanh chóng hơn" trong việc xây dựng một ngành công nghiệp pin công nghệ cao.
Tham vọng nước muối của Gazprom
Song song với canh bạc quặng cứng ở Bắc Cực, Nga đang theo đuổi gọng kìm thứ hai: một phương pháp khai thác hoàn toàn khác tại mỏ khí khổng lồ Kovyktinskoye ở Irkutsk, Siberia.
Dự án này do Gazprom, gã khổng lồ khí đốt nhà nước, và Công ty Dầu mỏ Irkutsk dẫn dắt. Ý tưởng là chiết xuất lithium từ "nước muối mỏ" —về cơ bản là nước ngầm bị khoáng hóa—vốn được bơm lên cùng với khí đốt từ các tầng chứa sâu.
Hiện tại, dự án này vẫn đang ở giai đoạn thí điểm. Gazprom đang trong quá trình xây dựng một nhà máy thí điểm để thử nghiệm công nghệ hấp phụ, thu thập dữ liệu về kỹ thuật và quan trọng nhất là tính khả thi về kinh tế.
Tuy nhiên, thách thức là rất lớn. Công nghệ này vốn đã phức tạp và tốn kém. Tệ hơn nữa, nước muối tại mỏ Kovykta có nồng độ lithium tương đối thấp nhưng lại chứa hàm lượng các nguyên tố liên quan (tạp chất) cao. Trong một đánh giá thẳng thắn, một giám đốc của Gazprom Design đã thừa nhận rằng chi phí chiết xuất lithium tại mỏ Kovykta "một cách khách quan không thể thấp".
Việc Nga theo đuổi đồng thời cả hai dự án rủi ro và tốn kém này—một ở Bắc Cực băng giá và một ở mỏ khí Siberia—cho thấy sự cấp bách tột độ của nhiệm vụ.
Sự "tiếc nuối" của nước Nga về việc bỏ lỡ 15 năm phát triển lithium đã buộc họ phải bước vào một cuộc đua công nghiệp ép buộc, một cuộc chạy nước rút tốn kém để bắt kịp tương lai. Mục tiêu của canh bạc khổng lồ này không phải là lợi nhuận, mà là sự sống còn của chủ quyền công nghệ.