Theo báo cáo của AidData, trung tâm nghiên cứu thuộc Đại học William & Mary (Mỹ), trong giai đoạn 2000-2023, Trung Quốc đã thực hiện hơn 30.000 dự án cho vay và viện trợ thông qua 1.193 tổ chức nhà nước, với tổng trị giá 2.200 tỷ USD, biến nước này thành chủ nợ chính thức lớn nhất thế giới.
Đáng chú ý, Mỹ là quốc gia nhận vốn nhiều nhất, với tổng giá trị hơn 200 tỷ USD từ các định chế tài chính nhà nước Trung Quốc - nhiều hơn bất kỳ quốc gia nào khác.
Số liệu của AidData cho thấy sự đảo chiều ngoạn mục. Vào năm 2000, 88% các khoản cho vay của Trung Quốc hướng đến các quốc gia thu nhập thấp và trung bình thấp, nhưng đến năm 2023, con số này chỉ còn 12%. Ngược lại, tỷ trọng cho vay đối với các nước có thu nhập trung bình cao và cao tăng vọt lên 76%.
Điều này chứng minh rằng chính sách tài chính đối ngoại của Bắc Kinh đã chuyển hướng từ mục tiêu phát triển hạ tầng và phúc lợi xã hội ở các nước nghèo sang phục vụ lợi ích chiến lược và công nghệ cao của Trung Quốc.
“Chúng ta đang chứng kiến sự tái định hướng căn bản, từ phát triển cho bên nhận sang bảo vệ năng lực cạnh tranh và an ninh quốc gia của bên cho vay,” đồng tác giả báo cáo Brooke Escobar nhận định.
Trước đây, 75% danh mục cho vay của Trung Quốc là cho hạ tầng, nhưng hiện nay, tỷ lệ đó giảm xuống dưới 25%. Phần lớn vốn mới được ưu tiên cho các lĩnh vực “mũi nhọn” như khoáng sản chiến lược, robot, công nghệ lượng tử, năng lượng mới và các tài sản công nghệ cao khác. Đây chính là những trụ cột được nêu trong kế hoạch 5 năm 2026-2030 của Bắc Kinh, nhấn mạnh mục tiêu “tự chủ công nghệ và tự cường quốc gia”.
Báo cáo của AidData khiến nhiều người bất ngờ khi chỉ ra rằng Mỹ chính là nước nhận vốn lớn nhất từ các chủ nợ Trung Quốc. Các khoản tiền này không phải là viện trợ, mà là các khoản vay thương mại và đầu tư do doanh nghiệp và định chế tài chính nhà nước Trung Quốc cung cấp cho các tập đoàn Mỹ.
Danh sách dự án nhận tài trợ trải dài từ trung tâm dữ liệu tại bang Virginia, các nhà ga sân bay JFK (New York) và LAX (Los Angeles), đến đường ống dẫn dầu Dakota Access. Các công ty công nghệ và công nghiệp hàng đầu như Amazon, AT&T, Verizon, Tesla, General Motors, Ford, Boeing và thậm chí cả Walt Disney cũng nằm trong nhóm được hưởng lợi từ các khoản tín dụng, vốn lưu động hoặc hợp đồng thuê tài chính với đối tác Trung Quốc.
Theo AidData, mục tiêu của những khoản tài trợ này là “giúp các công ty Trung Quốc tiếp cận công nghệ cốt lõi của Mỹ hoặc giành cổ phần trong các cơ sở hạ tầng trọng yếu”. Đây là một hình thức “đầu tư chiến lược ngược”, thay vì chỉ mở rộng ảnh hưởng ở Nam bán cầu, Trung Quốc đang len lỏi vào nền kinh tế của các nước phát triển thông qua tài chính.
Châu Âu cũng không nằm ngoài làn sóng vốn Trung Quốc. Từ năm 2000 đến nay, các quốc gia thuộc Liên minh châu Âu (EU) đã nhận tổng cộng 161 tỷ USD tín dụng từ Trung Quốc, tương ứng gần 1.800 dự án. Trong đó, Anh nhận 60 tỷ USD, còn Đức, Pháp, Ý, Bồ Đào Nha và Hà Lan chiếm phần lớn còn lại.
Nhiều dự án tập trung vào hạ tầng giao thông, năng lượng và công nghệ xanh, lĩnh vực mà Trung Quốc đang nỗ lực mở rộng chuỗi cung ứng toàn cầu. Tuy nhiên, các khoản vay này cũng khiến Brussels đối mặt với câu hỏi nhức nhối: phải chăng châu Âu đang dần rơi vào quỹ đạo tài chính của Bắc Kinh.
AidData cho rằng phát hiện này “phá vỡ quan niệm” rằng Trung Quốc chỉ hỗ trợ các nước nghèo thông qua BRI. Thực tế, Bắc Kinh đang tái định nghĩa vai trò của mình trên bản đồ tài chính quốc tế khi không còn là nhà tài trợ phát triển, mà là “chủ nợ đầu tiên và cuối cùng, không quốc gia nào dám đối đầu.”
Theo Escobar, tỷ lệ các khoản vay được xếp vào nhóm “hỗ trợ phát triển chính thức” (ODA) của Trung Quốc đã giảm mạnh, vì Bắc Kinh tập trung vào mục tiêu cạnh tranh công nghệ và ảnh hưởng địa chính trị, thay vì phúc lợi của bên nhận.
Trong khi đó, các nước phương Tây, đặc biệt là nhóm G7, lại đang “sao chép” mô hình của Trung Quốc. Báo cáo chỉ ra rằng Washington và các đồng minh đang giảm ngân sách viện trợ truyền thống, đồng thời đẩy mạnh cho vay thương mại và đầu tư chiến lược để tranh giành quyền tiếp cận tài sản quan trọng.
Chẳng hạn, Mỹ đã cố gắng tài trợ hoặc mua lại cổ phần tại cảng Piraeus (Hy Lạp), mỏ đất hiếm Tanbreez (Greenland), kênh đào Panama và cảng Darwin (Úc), đều với lý do an ninh quốc gia. Dưới thời Tổng thống Donald Trump, Cơ quan Phát triển Quốc tế Mỹ (USAID) cũng bị cắt giảm mạnh để chuyển nguồn lực sang các dự án cho vay ở các nước phát triển.
AidData cho biết nhóm nghiên cứu mất hơn 36 tháng thu thập dữ liệu từ hợp đồng, báo cáo sàn chứng khoán và các tổ chức quốc tế như Ngân hàng Thế giới. Tuy nhiên, độ minh bạch của các hợp đồng vay với Trung Quốc đã giảm mạnh sau năm 2022.
Tham khảo Nikkei Asia