Một góc trời Hong Kong (Trung Quốc) bị lửa nhuộm hồng vào chiều 26/11. Khói đen cuồn cuộn bốc lên từ vụ cháy chung cư khu Wang Fuk Court (quận Tai Po) trông giống như một “hỏa ngục” giữa đời thực.
Tính đến hôm qua (30/11), số người thiệt mạng trong vụ cháy khu chung cư Wang Fuk Court tăng lên 146, khi giới chức tìm thấy thêm nhiều thi thể trong các tòa nhà.
Khói đen bốc lên tại cụm chung cư Wang Fuk Court, Hong Kong, sáng 27/11 - Ảnh: Reuters
Cảnh sát cấp cao Karen Tsang Shuk-yin phụ trách đội điều tra thương vong cho biết thêm, 30 thi thể được phát hiện tại hiện trường vụ cháy và "dự kiến thêm nhiều nạn nhân sẽ được tìm thấy".
"Tính đến 16h, số nạn nhân tử vong đã tăng lên 146. Chúng tôi đang chạy đua với thời gian để hoàn thành công việc", bà Tsang cho hay, thêm rằng 79 người bị thương.
Trước khi có kết luận, nhiều đồn đoán cho rằng giàn giáo bằng tre và lưới bao dễ cháy là yếu tố làm lửa lan nhanh, khiến các lực lượng cứu hộ không kịp trở tay.
Song dù nguyên nhân có là gì, thì thảm kịch này giống như lời cảnh tỉnh cho tất cả các đô thị về việc đảm bảo trong phòng cháy, chữa cháy; sự chặt chẽ trong quy hoạch và tính tuân thủ giám sát an toàn.
Diễn biến từng phút xảy ra thảm kịch
Chiều 26/11, ngọn lửa nhỏ ban đầu ở tầng trệt của tổ hợp chung cư Wang Fuk Court đã bùng lên thành đám cháy dữ dội, thiêu rụi 7/8 tòa tháp cao tầng, nơi sinh sống của hơn 4.000 cư dân.
Tất cả tòa nhà trong khu phức hợp đều đang được cải tạo với nhiều cửa sổ bị chặn bởi tấm xốp rất dễ cháy mà giới chức cho rằng đã góp phần làm ngọn lửa lan nhanh hơn.
Giàn giáo tre, lưới bảo vệ và tấm xốp làm từ polystyrene bao quanh các tòa nhà trong quá trình cải tạo - Đồ họa: CNN
Từ lời kể của các nhân chứng, dữ liệu cuộc gọi và các video ghi lại hiện trường đã giúp xây dựng lại diễn biến thảm kịch theo từng phút.
Không rõ chính xác thời điểm đám cháy bắt đầu. Khoảng 14h, Jackie, cư dân sống ở tầng 16 của tòa nhà số 7, ngửi thấy mùi khói. Qua khe hở nhỏ giữa giàn giáo bên ngoài cửa sổ, bà nhìn thấy ngọn lửa nhỏ đang cháy trong một căn hộ gần đó.
Jackie đã cố gọi điện đến văn phòng quản lý chung cư nhưng không liên lạc được. Một nhân viên bảo vệ ở sảnh tòa nhà bà cho biết có một đám cháy ở tòa nhà số 6 có tên Wang Cheong House liền kề. Nghe xong, bà quay trở lại căn hộ của mình.
Sở Cứu hỏa sau đó cho biết đám cháy ban đầu bắt lửa từ tấm lưới nhựa che bên ngoài tòa nhà số 6 trước khi cháy bén sang các tấm xốp làm từ polystyrene quanh cửa sổ, khiến kính vỡ và lửa lan vào bên trong.
Hình ảnh giàn giáo tre cháy trong vụ hỏa hoạn - Ảnh: Reuters
14h30, một cư dân họ Lok, sống cùng mẹ ở tầng 11 của tòa nhà số 4, tỉnh giấc sau giấc ngủ trưa ngắn khi ngửi thấy mùi khói xộc vào qua cửa sổ đang mở.
14h45, nhiều nhân chứng bắt đầu nhận thấy đám cháy. Một người dùng mạng xã hội đang đi bộ bên ngoài đã quay được video cho thấy cụm lửa nhỏ cháy trong giàn giáo tre bao quanh tầng trệt của một tòa nhà.
Harry Cheung, cư dân 66 tuổi sống tại tòa nhà số 2, nghe thấy tiếng động lớn từ nhà mình và thấy lửa ở một tòa nhà khác khi nhìn ra ngoài. Ông lập tức gói ghém đồ đạc và tháo chạy.
Một cư dân khác ở tòa nhà số 2, Mut Yuen Ho, 69 tuổi, cũng sơ tán vào khoảng thời gian này sau khi nhìn thấy khói.
14h51, Sở Cứu hỏa Hong Kong nhận được cuộc gọi đầu tiên báo về đám cháy, đang bùng lên tại tòa nhà số 6 - Wang Cheong House.
14h56, lính cứu hỏa có mặt chỉ vài phút sau khi nhận được cuộc gọi, nhưng họ phải đương đầu với một đám cháy đã lan nhanh hơn khả năng dập tắt của họ. Giàn giáo quanh tòa nhà số 6 bốc cháy, ngọn lửa lan vào bên trong và lan sang cả các chung cư lân cận.
14h58, ngọn lửa lan rộng với tốc độ chóng mặt. Lửa cháy rừng rực và những cột khói đen bốc lên khiến khu chung cư trông như một ngọn đuốc khổng lồ.
15h, một cư dân 65 tuổi họ Ho sơ tán sau khi nghe thấy chuông báo cháy trong tòa nhà số 1 của mình.
Một giờ đã trôi qua kể từ khi Jackie, cư dân tòa nhà số 7, phát hiện đám cháy. Lúc này, khói đã len lỏi vào nhà của bà. Bà dùng khăn ướt che các khe hở dưới cửa và trốn trong phòng tắm.
15h02, Sở Cứu hỏa nâng mức báo động hỏa hoạn lên cấp 3 trong hệ thống 6 cấp độ.
Lính cứu hỏa cố gắng dập tắt các đám cháy ngày 26/11 - Ảnh: Reuters
15h15 - 15h30, các cư dân kịp sơ tán cho biết ngọn lửa đã lan sang các tòa nhà số 4, 5 và 7. Chiều muộn hơn, nó còn lan sang tòa nhà số 1, mặc dù thời điểm chính xác chưa rõ.
Khoảng 15h30, lực lượng cứu hỏa tại hiện trường mất liên lạc với một đồng nghiệp, sau này được xác định là Ho Wai-ho, 37 tuổi, người đã phục vụ trong sở 9 năm.
15h34, báo động hỏa hoạn được nâng lên cấp 4. Lực lượng ứng phó khẩn cấp cho biết các mảnh vỡ rơi xuống cản trở đáng kể công việc của họ.
16h01, mọi người phát hiện Ho, người lính cứu hỏa mất tích, ngã gục trên mặt đất bên ngoài một tòa nhà với vết bỏng trên mặt. Anh được đưa đến bệnh viện.
Đám đông tụ tập trên các con đường và cây cầu gần đó kinh hoàng theo dõi khi lính cứu hỏa chật vật dập tắt đám cháy bùng lên ở các tòa tháp. Đôi lúc, người ta nghe thấy những tiếng nổ lớn và các mảnh vỡ rơi xuống.
Vị trí các tòa nhà trong cụm chung cư - Đồ họa: CNN
16h41, lính cứu hỏa Ho Wai-ho tử vong tại bệnh viện, khiến cộng đồng vốn đang bàng hoàng càng thêm đau xót.
17h, chính phủ thông báo về những trường hợp tử vong đầu tiên, gồm 4 người, trong đó có lính cứu hỏa Ho. Jackie vẫn ẩn náu trong phòng tắm của mình. Bà cho biết cảnh sát và lính cứu hỏa cứ nửa giờ lại gọi điện hỏi về vị trí của bà. Bà không biết chắc khi nào lực lượng cứu hộ sẽ đến.
18h22, báo động hỏa hoạn được nâng lên cấp 5 khi các cuộc gọi cầu cứu tăng vọt. Hong Kong chỉ ghi nhận hai vụ cháy cấp 5 từ khi trở về với Trung Quốc vào năm 1997 đến nay.
19h05, cuối cùng, lính cứu hỏa đã đến giải cứu Jackie, 5 tiếng sau khi bà cố cảnh báo văn phòng quản lý tòa nhà. Họ đưa cho bà mặt nạ oxy và hộ tống bà ra khỏi căn hộ bằng thang máy.
Đến thời điểm này, toàn bộ căn hộ của bà đã ngập trong khói. Jackie cho biết trong suốt thời gian trốn trong nhà vệ sinh, bà không nghe thấy tiếng chuông báo cháy nào reo lên.
21h, số người chết tăng lên 13 và giới chức xác nhận 7 trong 8 tòa tháp đang bốc cháy. Lính cứu hỏa vẫn chưa thể tiếp cận một số cư dân ở các tầng cao.
Sở Cứu hỏa kêu gọi những người bị mắc kẹt gọi điện cầu cứu và cung cấp vị trí, đồng thời dùng băng keo và khăn giấy ướt bịt kín tất cả cửa ra vào và cửa sổ.
Một chiến dịch chữa cháy tổng lực được phát động với 767 lính cứu hỏa có mặt tại hiện trường, song mảnh vỡ và giàn giáo rơi xuống vẫn gây khó khăn cho nỗ lực cứu hộ.
21h30, theo lãnh đạo đặc khu John Lee, 900 cư dân đã được sơ tán và đưa đến các khu tạm trú.
Cấu trúc và khoảng cách giữa các tòa nhà trong cụm chung cư Wang Fuk Court - Đồ họa: CNN
1h30 ngày 27/11, ông Lee cho hay số người chết tăng lên 36 với 279 người mất tích. Vẫn còn dấu vết lửa rải rác ở 4 trong 7 tòa nhà.
3h30, cảnh sát bắt ba người liên quan đến vụ hỏa hoạn.
5h48, số người chết tăng lên 44. Cảnh sát cung cấp thêm chi tiết về 3 nghi phạm, gồm hai giám đốc và nhà tư vấn của một công ty xây dựng.
Giới chức đưa ra giả thuyết về nguyên nhân đám cháy lan nhanh dữ dội, cáo buộc ba người đàn ông về tội "sơ suất nghiêm trọng", sau khi lính cứu hỏa báo cáo về việc phát hiện các cửa sổ bị bịt kín bằng những tấm xốp làm từ polystyrene.
Cảnh sát sau đó xác nhận rằng chính polystyrene là thứ đã khiến ngọn lửa bốc lên các tòa nhà cao tầng và lan nhanh vượt tầm kiểm soát.
Khi người dân Hong Kong thức giấc, quy mô của thảm kịch dần dần trở nên rõ ràng và số người chết vẫn tiếp tục tăng lên. Đối mặt với áp lực lớn từ công chúng, chính quyền khởi động cuộc điều tra hình sự và chống tham nhũng.
Mối rủi ro đáng sợ từ hệ thống giàn giáo tre, lớp lưới màu xanh - Ảnh: Wikicommons
15h, Sở Cứu hỏa thông báo đã "cơ bản dập tắt" được đám cháy tại 4 tòa nhà, trong khi 3 tòa nhà còn lại đang "được kiểm soát hiệu quả". Số người chết tăng lên 55.
Cơ quan điều tra ngày 28/11 bắt thêm 8 người liên quan đến dự án cải tạo.
Mồi lửa từ giàn giáo tre
Hiện nay, chưa rõ nguyên nhân thực sự gây hỏa hoạn; nhà chức trách sở tại đang điều tra. Nhưng vụ cháy kinh hoàng này đã làm bật lên những mối rủi ro từ hệ thống giàn giáo tre, lớp lưới màu xanh gắn với hệ thống này, các vật liệu trong quá trình cải tạo chung cư, việc chấp hành quy định phòng cháy của công nhân tham gia cải tạo tòa nhà, lớp xốp – vật liệu dễ bắt lửa – ở các cửa sổ, v.v.
Giàn giáo tre vốn phổ biến trong xây dựng, sửa chữa công trình tại Hong Kong trong nhiều thập kỷ qua; nó không chỉ là giải pháp kỹ thuật mà còn là một di sản văn hóa tồn tại hơn một thế kỷ.
Theo các chuyên gia K.F. Chung và S.L. Chan trong sách Bamboo Scaffolds in Building Construction (Tạm dịch: Giàn giáo tre trong công trình xây dựng), kỹ thuật dựng giàn giáo với tre là “hệ thống kết cấu tinh tế với logic, kiến thức thủ công và hiệu quả riêng”.
Giàn giáo tre dày đặc như mê cung tại một công trình tại Hong Kong
Nguồn gốc của vật liệu này bắt đầu từ Trung Quốc cổ đại, tre thời đó được sử dụng rộng rãi vì tính dẻo, bền, phát triển nhanh và dễ khai thác. Ghi chép lịch sử sớm nhất về việc dùng tre trong xây dựng xuất hiện từ thời nhà Tùy (581-619) và nhà Đường (618-907), đặc biệt ở các vùng khí hậu ẩm, nơi tre được tận dụng làm nhà sàn và khung kết cấu. Đến thời nhà Tống, giàn giáo tre đã phổ biến đến mức xuất hiện trong bức họa nổi tiếng Thanh minh thượng hà đồ của Trương Trạch Đoan.
Qua nhiều thế kỷ, công nghệ giàn giáo tre hầu như không thay đổi. Chỉ đến cuối thập niên 1970, một chuyển biến quan trọng mới diễn ra. Thợ giàn giáo chuyển từ việc buộc tre bằng các dải vỏ tre ngâm nước sang dây nhựa. Sự thay đổi này giúp tăng tốc độ thi công và đảm bảo độ bền của các mối nối trong điều kiện thời tiết khắc nghiệt.
Tre tiếp tục chứng minh khả năng vượt trội nhờ tính dẻo, có thể uốn theo mọi hình dáng công trình đồng thời có ít nguy cơ đổ sập khi gặp gió mạnh. Theo Chung và Chan, tốc độ dựng giàn giáo bằng tre nhanh hơn 6 lần và tháo dỡ nhanh hơn 12 lần so với giàn giáo kim loại.
Nhờ những ưu điểm đó, loại giàn giáo này được sử dụng rộng rãi trong cả công trình dân dụng, thương mại và văn hóa ở Hong Kong (Trung Quốc). Ngay cả các tòa nhà mang tính biểu tượng như trụ sở HSBC cũng từng dùng giàn giáo tre trong quá trình thi công. Ngoài công trường, tre còn hiện diện trong đời sống văn hóa như sân khấu hát bội, khung nhà tạm cho lễ hội Vu Lan hay Lễ hội Bánh bao Cheung Chau.
Song, từ giữa năm nay, giới chức Hong Kong (Trung Quốc) đã chính thức yêu cầu ít nhất 50% công trình công sử dụng giàn giáo kim loại thay vì tre, mở đầu cho quá trình chuyển đổi mang tính hệ thống. Mục tiêu của chính sách này là tăng độ bền, độ cứng và khả năng chống cháy cho các công trình đô thị quy mô lớn.
Không giống các vật liệu công nghiệp hiện đại như thép, tre là vật liệu tự nhiên, có sự khác biệt lớn giữa các cây về độ dày, độ ẩm và độ bền kéo. Trong Bamboo Scaffolds in Building Construction, các tác giả chỉ ra tre có khả năng chịu lực lớn khi khô nhưng độ bền giảm nghiêm trọng khi ẩm. Do đó, chúng có nguy cơ sập hoặc mất ổn định cấu trúc trong điều kiện thời tiết khắc nghiệt hoặc môi trường ven biển.
Giàn giáo tre nằm ở góc trái của Thanh minh thượng hà đồ, bức họa nổi tiếng của Trương Trạch Đoan - Ảnh: Wikicommons.
Không chỉ yếu ở khả năng chịu tải, giàn giáo bằng tre còn dễ bắt cháy và lan lửa nhanh. Trước vụ cháy chung cư Wang Fuk Court, vụ cháy ở Garley Building (1996) và trường đua Happy Valley (1918) đều có mẫu số chung. Tre và phên tre là tác nhân khiến lửa lan nhanh như hiệu ứng ống khói.
Ngoài yếu tố vật liệu, rủi ro từ thao tác thi công và thiếu tiêu chuẩn hóa cũng khiến giàn giáo tre trở thành điểm yếu của đô thị hiện đại. Nghiên cứu vào giai đoạn 1981-1987 cho thấy 28% tai nạn tử vong do té ngã có liên quan đến loại giàn giáo này, chủ yếu vì khó sử dụng dây an toàn khi di chuyển liên tục trên khung tre mảnh.
Các chuyên gia cho rằng sự chuyển dịch sang kim loại là cần thiết nhưng cần lộ trình phù hợp, nhất là ở các khu vực có địa hình khó tiếp cận hoặc các công trình di sản văn hóa như nhà hát tre, lễ hội dân gian. Chính quyền Hong Kong (Trung Quốc) cũng khẳng định không cấm tuyệt đối giàn giáo tre nhưng sẽ giảm dần tỷ lệ sử dụng trong các dự án công, chỉ duy trì ở các trường hợp đặc biệt.
Hiện, Cảnh sát Hong Kong đã bắt tổng cộng 11 người với cáo buộc tham nhũng và ngộ sát trong dự án cải tạo cụm chung cư Wang Fuk Court trị giá 330 triệu đôla Hong Kong (hơn 42 triệu USD).