Trong năm nay, quốc gia nào đóng góp nhiều hơn vào tăng trưởng của phần còn lại của thế giới, Trung Quốc hay Mỹ? Câu trả lời là Mỹ và không có gì phải bàn cãi.
Dù Mỹ đang triển khai các biện pháp thuế quan nhằm bảo vệ sản xuất trong nước, kim ngạch nhập khẩu của nước này vẫn tăng 10% so với cùng kỳ năm ngoái. Trong khi đó, Trung Quốc lại ghi nhận kim ngạch nhập khẩu giảm 3% tính theo giá trị đồng USD.
Tình trạng này không phải là nhất thời. Trong 5 năm qua, xuất khẩu của Trung Quốc tăng vọt, còn nhập khẩu gần như không tăng. Quốc gia này đang “nuốt chửng” thị phần toàn cầu trong ngành hàng chế tạ. Điều đó cho thấy một thực tế khó chấp nhận đó là Trung Quốc đang theo đuổi mô hình tăng trưởng “làm giàu cho mình, làm nghèo hàng xóm”.
Trong một báo cáo mới đây của Goldman Sachs, các nhà kinh tế học nhấn mạnh sự thay đổi trong mối quan hệ giữa tăng trưởng Trung Quốc và phần còn lại của thế giới. Trước đây, khi Trung Quốc tăng trưởng thêm 1%, GDP toàn cầu tăng thêm khoảng 0,2% nhờ nước này gia tăng nhập khẩu. Nhưng nay, mô hình đó đã đảo chiều.
Goldman Sachs cho rằng động lực tăng trưởng hiện tại của Trung Quốc đến từ “quyết tâm thúc đẩy sức cạnh tranh sản xuất và đẩy mạnh xuất khẩu” của chính phủ nước này. Điều này có thể có lợi cho người tiêu dùng toàn cầu nhờ giá hàng rẻ hơn, nhưng cái giá phải trả là ngành sản xuất tại các quốc gia khác đang bị bóp nghẹt.
Theo ước tính, mỗi năm Trung Quốc sẽ tăng trưởng nhanh hơn 0,5 đến 0,8 điểm phần trăm, nhưng điều đó đồng nghĩa với việc phần còn lại của thế giới mất đi khoảng 0,1 điểm tăng trưởng mỗi năm. Những quốc gia như Đức, Hàn Quốc, Mexico - vốn có nền công nghiệp chế tạo mạnh, sẽ chịu thiệt thòi nặng nề nhất.
Sau nhiều thập kỷ phát triển dựa trên nhập khẩu công nghệ phương Tây, Trung Quốc hiện chuyển sang mô hình gọi là “tuần hoàn kép”. Theo đó, Trung Quốc vừa muốn làm cho thế giới ngày càng phụ thuộc vào mình về công nghiệp, nhất là chuỗi cung ứng. Nhưng ngược lại, Bắc Kinh muốn nền sản xuất nội địa tự chủ tuyệt đối.
Trung Quốc không chỉ đầu tư mạnh vào sản xuất công nghệ cao như chip bán dẫn hay máy bay, mà còn khăng khăng giữ ngành công nghiệp giá rẻ như đồ chơi, dệt may. Chính quyền nước này không khuyến khích doanh nghiệp đầu tư ra nước ngoài nếu điều đó đồng nghĩa với việc tiết lộ bí quyết công nghệ. Đồng thời, Bắc Kinh cũng không cải cách chính sách tài khóa nhằm chuyển nền kinh tế từ xuất khẩu, tiết kiệm sang tiêu dùng - nhập khẩu.
Tất nhiên, Trung Quốc không phải nước đầu tiên theo đuổi mô hình xuất khẩu dẫn dắt (export-led growth). Tây Đức, Nhật Bản và Hàn Quốc cũng từng làm như vậy. Nhưng điểm khác biệt là các quốc gia đó không ngại sự phụ thuộc kinh tế và họ sẵn sàng chuyển dần công nghiệp cơ bản sang các nước nghèo hơn.
Trong khi đó, Trung Quốc duy trì chiến lược “bức tường thành công nghiệp”, tức là tập trung quyền lực, không chia sẻ công nghệ, giữ tất cả phân khúc sản xuất ở lại trong nước.
Khi nền kinh tế Trung Quốc tăng mạnh, hệ quả là thặng dư thương mại cũng tăng tương ứng. Tính đến năm 2029, Goldman dự đoán thặng dư tài khoản vãng lai của Trung Quốc sẽ đạt tới 1% GDP toàn cầu, mức cao nhất kể từ sau Thế chiến II.
Hệ quả được thể hiện rõ ở ngành xe điện. Trước năm 2020, các hãng xe nước ngoài chiếm 60% thị phần xe bán ra tại Trung Quốc. Giờ đây, con số đó chưa đến 40%. Khi năng lực sản xuất nội địa dư thừa, các liên doanh nước ngoài bắt đầu xuất khẩu ngược trở lại.
Ví dụ, 4 trong 5 mẫu xe Chevrolet bán chạy nhất tại Mexico hiện đều được sản xuất tại Trung Quốc, thay vì Mexico hay Hàn Quốc như trước kia. Đây là tình trạng “ăn thịt chính mình” trong chuỗi giá trị toàn cầu.
Trong khi đó, nhiều quốc gia đang “ngột ngạt” vì chiến lược của Trung Quốc, nhưng không có cách gì phản đòn hiệu quả. Việc Trung Quốc kiểm soát hàng loạt ngành sản xuất khiến nước này có đòn bẩy khổng lồ.
Khi Hà Lan siết quyền sở hữu của công ty chip Nexperia vì lý do an ninh, Trung Quốc đã cấm xuất khẩu chip từ các nhà máy đặt tại Trung Quốc, khiến chuỗi cung ứng ô tô tại châu Âu bị đình trệ. Kết quả là Hà Lan buộc phải “xuống nước”.
Một giải pháp khả dĩ là Mỹ cần phối hợp cùng các đồng minh cùng chí hướng để thiết lập cơ chế thuế quan chung, vừa bảo vệ thị trường nội địa, vừa giảm phụ thuộc vào Trung Quốc. Tuy nhiên, chính quyền của Tổng thống Trump không tỏ ra mặn mà với các hiệp định đa phương. Thay vào đó, họ thích các thỏa thuận song phương, kèm theo những điều kiện có lợi cho Mỹ.
Tham khảo WSJ