Tìm lại câu nói nổi tiếng của vua Bảo Đại 80 năm trước

17:00 30/08/2025

'Trẫm ưng làm dân của một nước độc lập hơn làm vua một nước nô lệ'. Câu phát ngôn để đời của vua Bảo Đại có phải trong bản chiếu thoái vị mà vua đã đọc vào buổi lễ thoái vị chiều 30-8-1945 như nhiều sách báo lâu nay vẫn viết hay không?

… Còn về phần riêng Trẫm, sau hai mươi năm ngai vàng bệ ngọc đã biết bao ngậm đắng nuốt cay, từ nay Trẫm lấy làm vui được làm dân tự - do của một nước độc - lập, chứ Trẫm nhất định không để cho ai lợi dụng danh nghĩa của Trẫm hay của hoàng - gia mà lung lạc quốc - dân nữa

(trích chiếu thoái vị vua Bảo Đại đọc trong lễ thoái vị chiều 30-8-1945)

Sách báo, thậm chí từ điển, xuất bản suốt 80 năm qua đã mặc định nguyên văn câu nói đó trong chiếu thoái vị. Nhưng sự thật đúng không?

Ba bản chiếu ban bố tháng 8-1945

Tháng 8-1945 đặc biệt của lịch sử Việt Nam, các sự kiện chính trị diễn ra dồn dập. Chỉ tám ngày từ 17-8 đến 25-8,

Bản chiếu thoái vị của vua Bảo Đại đăng trên Việt Nam Dân quốc Công báo của nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa ngày 29-9-1945 - Ảnh: Trung tâm Lưu trữ quốc gia III

Đâu là bản chính thức của chiếu thoái vị?

Trong hồi ký Từ triều đình Huế đến chiến khu Việt Bắc (Nhà xuất bản Hà Nội 1981), ông Phạm Khắc Hòe, lúc đó là Tổng lý Ngự tiền văn phòng của triều đình Bảo Đại, cho biết bản chiếu thoái vị đã được niêm yết tại Phu Văn Lâu vào chiều 25-8. Như vậy, đây là lần đầu tiên bản chiếu thoái vị được công bố. Tuy nhiên, cho đến nay không có thông tin nào cho biết bản chiếu này được lưu trữ ở đâu.

Tại Trung tâm Lưu trữ quốc gia III hiện đang lưu trữ văn bản có tên "Bản tuyên bố thoái vị" được đánh máy trên giấy, tại font "Phủ Thủ tướng", hồ sơ số 589. Cũng trung tâm này hiện đang lưu trữ bản Việt Nam Dân quốc Công báo, năm thứ 1, số 1, phát hành ngày thứ bảy 29-9-1945. Đây là công báo của nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa vừa chính thức ra đời ngày 2-9-1945.

Tái hiện cảnh vua Bảo Đại thoái vị

Trang nhất bản công báo đầu tiên này đăng "Tuyên cáo của Hoàng Đế Việt Nam thoái vị". Nội dung bản này khớp với nội dung bản "Bản tuyên bố thoái vị" được đánh máy trên giấy. Điều đáng nói là trong cả hai văn bản này không có nguyên văn câu nói của vua Bảo Đại: "Trẫm ưng làm dân của một nước độc lập hơn làm vua một nước nô lệ".

Trước đó, tạp chí Tri Tân số 203 ngày thứ năm 6-9-1945 cũng đăng bản chiếu thoái vị trong bài báo nhan đề Một tờ chiếu lịch sử: Đức Bảo Đại đã quả quyết thoái vị... Phóng viên báo cho biết ngày 25-8 Ngự tiền văn phòng đã gửi (bản chiếu thoái vị) cho Khâm sai Bắc Bộ, Nam Bộ, các tỉnh trưởng Thanh Hóa, Vinh, Quảng Trị, Đồng Hới... Tòa báo đã "cung lục bản chiếu thoái vị của hoàng đế vừa ban hôm nay" và đăng nguyên văn bản chiếu đó. Bản chiếu có nội dung và cả câu chữ giống y như bản đăng công báo sau đó (29-9-1945) mà chúng tôi trình bày trên đây.

Nhân chứng Cù Huy Cận: vua nói trong một tờ chiếu khác

Các hồi ký của các nhân vật có mặt tại buổi lễ thoái vị như Trần Huy Liệu, Nguyễn Lương Bằng, Cù Huy Cận không đăng bản chiếu thoái vị và cũng không nhắc gì đến câu nói đó. Nhưng trong dịp vào Huế dự kỷ niệm 55 năm Quốc khánh (năm 2000), nhà thơ Cù Huy Cận đã khẳng định: "Trong buổi lễ thoái vị của vua Bảo Đại không có câu "Thà làm dân một nước tự do hơn làm vua một nước nô lệ". Câu này trong một tờ chiếu khác gửi cho hoàng tộc trước đó".

Ông Cù Huy Cận là thành viên phái đoàn của Chính phủ cách mạng lâm thời có mặt tại Ngọ Môn vào chiều 30-8-1945 để nhận thoái vị của vua Bảo Đại. Câu trả lời trên đây ông Cù Huy Cận nói trong nội dung trả lời phỏng vấn ông Nguyễn Hồng Trân (Trường đại học Khoa học Huế) và bác sĩ Thái Lê Phương vào tối 1-9-2000, tại nhà khách số 5 Lê Lợi (TP Huế), đăng trên tạp chí Xưa và Nay số 337 tháng 8-2009.

Câu đó trong bản chiếu nào?

Theo tìm hiểu của chúng tôi, câu phát ngôn quan trọng này của vua Bảo Đại xuất hiện chính thức và đầu tiên là trong bản chiếu thứ nhất - Chiếu động viên quốc dân, ban bố vào ngày 17-8-1945. Trong bản chiếu này có đoạn: "Trẫm để hạnh phúc của dân Việt Nam lên trên ngai vàng của Trẫm. Trẫm ưng làm dân một nước độc lập hơn làm vua một nước nô lệ. Trẫm chắc rằng toàn thể quốc dân cùng một lòng hy sinh như Trẫm".

Trong hồi ký Từ triều đình Huế đến chiến khu Việt Bắc, ông Phạm Khắc Hòe cho biết vua đã đọc đi đọc lại câu "Trẫm ưng làm dân một nước độc lập hơn làm vua một nước nô lệ" và đặt bút ký bản chiếu vào khoảng 4h chiều 17-8.

Một tuần sau, ngày 25-8 vua đã ban chiếu thoái vị với đoạn kết không có câu nói nổi tiếng như đã trao đổi trên đây. "Còn về phần riêng Trẫm, sau hai mươi năm ngai vàng bệ ngọc đã biết bao ngậm đắng nuốt cay, từ nay Trẫm lấy làm vui được làm dân tự - do của một nước độc - lập, chứ Trẫm nhất định không để cho ai lợi dụng danh nghĩa của Trẫm hay của hoàng - gia mà lung lạc quốc - dân nữa". Chúng tôi xin đăng đoạn kết này theo đúng nguyên văn của bản chiếu thoái vị đã đăng công báo hiện đang lưu trữ ở Trung tâm Lưu trữ quốc gia III, được xem là bản chính thức.

Sau khi soạn thảo xong chiếu thoái vị, vua đã soạn tiếp chiếu cho các thành viên trong hoàng tộc, và nhắc lại nội dung quan trọng trong bản chiếu thứ nhất có câu nói để đời: "... sau khi đã tuyên bố "Để hạnh phúc nhân dân lên trên ngai vàng, làm dân một nước độc lập hơn làm vua một nước nô lệ" nay Trẫm nhất định thoái vị để giao vận mệnh quốc gia lại cho một Chính phủ có đủ điều kiện huy động hết thảy lực lượng của toàn quốc mà giữ vững nền độc lập của nước, hạnh phúc cho nhân dân".

Ông Phạm Khắc Hòe cho biết cả hai bản chiếu này đã được niêm yết công khai ở Phu Văn Lâu trong chiều ngày 25-8. Năm ngày sau, vua Bảo Đại đích thân đọc bản chiếu thoái vị này tại lễ thoái vị vào chiều 30-8.

Như vậy, câu nói khắc vào lịch sử của vua Bảo Đại "Trẫm ưng làm dân của một nước độc lập hơn làm vua một nước nô lệ" đã được phát ra trong bản chiếu động viên quốc dân (ngày 17-8-1945) và nhắc lại trong chiếu cho các thành viên trong hoàng tộc (25-8-1945). Trong chiếu thoái vị, ông có nhắc đến ý đó, nhưng không hề phát ngôn câu đó trong buổi lễ thoái vị chiều 30-8-1945.