Đất hiếm không chỉ là những nguyên tố đóng vai trò thiết yếu trong sản xuất công nghệ cao, mà còn là đòn bẩy chiến lược mà Trung Quốc có thể dùng để đối phó với Mỹ trong cuộc đối đầu kinh tế khốc liệt.
Đất hiếm là nhóm 17 nguyên tố kim loại, bao gồm các nguyên tố như neodymium, lanthanum, cerium và ytterbium... Dù tên gọi là "hiếm", chúng không hẳn là khan hiếm trong tự nhiên, nhưng rất khó để khai thác và tinh chế với chi phí hợp lý. Điều này khiến chuỗi cung ứng đất hiếm trở nên dễ tổn thương và phụ thuộc vào số ít quốc gia có khả năng kiểm soát chúng.
Đất hiếm có vai trò thiết yếu trong ngành công nghệ hiện đại, được sử dụng để sản xuất nam châm vĩnh cửu trong động cơ xe điện, tuabin gió, điện thoại thông minh, máy tính, radar, tên lửa và nhiều loại thiết bị quốc phòng khác... Chính vì vậy, kiểm soát nguồn cung đất hiếm không chỉ là vấn đề kinh tế mà còn là bài toán an ninh quốc gia.
Trung Quốc - "Người khổng lồ" thống trị thị trường
Theo Cơ quan Khảo sát Địa chất Hoa Kỳ (USGS), Trung Quốc chiếm tới khoảng 60% sản lượng đất hiếm toàn cầu vào năm 2024, và hơn 85% lượng đất hiếm tinh chế - công đoạn then chốt quyết định khả năng ứng dụng. Đây không phải là vị thế ngẫu nhiên, mà là kết quả của hàng thập kỷ đầu tư chiến lược của Bắc Kinh vào lĩnh vực khai thác và chế biến đất hiếm từ cuối thế kỷ 20.
"Trung Quốc đã kiểm soát chuỗi cung ứng đất hiếm một cách rất bài bản, từ khai thác, tinh luyện cho đến xuất khẩu" - nhà phân tích năng lượng Byron King nhận định trên trang Investing News Network. "Trong khi đó, phương Tây, đặc biệt là Mỹ, lại dần từ bỏ khả năng sản xuất đất hiếm trong nước".
Trong sản xuất thiết bị công nghệ cao, đất hiếm là nguyên liệu không thể thiếu - (Ảnh: Getty Images)
Mỹ từng dẫn đầu thế giới về sản xuất đất hiếm, đặc biệt là tại mỏ Mountain Pass ở California. Tuy nhiên, sau khi Trung Quốc đẩy mạnh trợ cấp cho ngành công nghiệp đất hiếm trong nước và giảm giá mạnh từ những năm 1990, các doanh nghiệp Mỹ buộc phải đóng cửa vì không thể cạnh tranh. Tới năm 2002, Trung Quốc chính thức trở thành nhà cung cấp gần như duy nhất cho thị trường toàn cầu.
Vũ khí địa chính trị
Cuộc chiến thương mại do Tổng thống Donald Trump khởi xướng từ năm 2018 đã khiến Bắc Kinh cân nhắc sử dụng đất hiếm như một "vũ khí chiến lược". Trong một bài bình luận đăng trên tờ People’s Daily (Cơ quan ngôn luận chính thức của Đảng Cộng sản Trung Quốc) vào tháng 5/2019, Trung Quốc ám chỉ rằng nước này có thể "không cung cấp đất hiếm cho những quốc gia lạm dụng sản phẩm này để chống lại Trung Quốc".
Thông điệp này được truyền tải sau khi Mỹ tăng thuế hàng loạt mặt hàng Trung Quốc, và đồng thời đưa tập đoàn viễn thông Huawei vào danh sách đen. Điều này khiến các chuyên gia phân tích tại Bloomberg và New York Times nhận định rằng Trung Quốc đang xem xét hạn chế xuất khẩu đất hiếm như đòn đáp trả.
"Đây là đòn tấn công mà Mỹ rất khó đối phó trong ngắn hạn" - Giáo sư David Abraham, tác giả cuốn sách The Elements of Power, nhận định. "Hệ thống sản xuất công nghệ cao của Mỹ phụ thuộc nặng nề vào nguồn đất hiếm từ Trung Quốc. Nếu chuỗi cung ứng này bị gián đoạn, nhiều ngành công nghiệp sẽ lập tức bị ảnh hưởng, từ quốc phòng đến điện tử tiêu dùng".
Chính quyền Trump khi đó đã nhanh chóng nhận ra rủi ro mang tính chiến lược. Năm 2020, Bộ Quốc phòng Mỹ bắt đầu cấp tài trợ cho các công ty trong nước và liên doanh quốc tế để khôi phục chuỗi cung ứng đất hiếm nội địa. Cùng năm, Tổng thống Trump ký sắc lệnh hành pháp nhằm giảm sự phụ thuộc vào đất hiếm Trung Quốc, coi đây là mối đe dọa đối với an ninh quốc gia.
Mỹ cũng tìm cách đa dạng hóa nguồn cung, hợp tác với các quốc gia như Australia và Canada - những nơi có trữ lượng đất hiếm lớn nhưng chưa phát triển chuỗi chế biến. Mỏ đất hiếm Mountain Pass cũng đã được tái khởi động bởi công ty MP Materials, với mục tiêu tự cung tự cấp trong tương lai.
Trung Quốc giữ vị trí thống trị trong lĩnh vực khai thác đất hiếm - (Ảnh: SCMP)
Tuy vậy, giới phân tích nhận định rằng việc tái xây dựng một chuỗi cung ứng đất hiếm đầy đủ sẽ mất nhiều năm. "Bạn không thể dựng lại ngành công nghiệp này chỉ trong vài tháng hay một năm. Nó đòi hỏi cả chiến lược chính sách lẫn đầu tư dài hạn", theo báo cáo của Viện Chính sách Chiến lược Australia (ASPI).
Câu chuyện về đất hiếm không chỉ là cuộc cạnh tranh thương mại đơn thuần, mà còn là minh chứng rõ ràng về sức mạnh địa kinh tế trong thế kỷ 21. Việc kiểm soát nguồn tài nguyên quan trọng này giúp Trung Quốc có được một lá bài mặc cả chiến lược với Mỹ - một đối thủ đang cố gắng tái thiết lập vị thế cường quốc sản xuất công nghệ cao.
Trong khi đó, nỗ lực của Washington nhằm thoát khỏi sự phụ thuộc vào Bắc Kinh cho thấy một bước chuyển quan trọng trong nhận thức địa chính trị. "Đất hiếm đã trở thành biểu tượng của sự thức tỉnh muộn màng của Mỹ trong cuộc đua công nghệ", chuyên gia phân tích thị trường Julian Kettle từ Wood Mackenzie đánh giá.
Dù chưa có lệnh cấm xuất khẩu chính thức, nhưng Trung Quốc rõ ràng đang sử dụng đất hiếm như một công cụ để gửi thông điệp cảnh báo trong cuộc đối đầu thương mại và công nghệ toàn diện với Mỹ.
