Vũ Cát Tường, Gil Lê và chuyện xưng 'anh' gọi 'chị'

Hôm 12/1, trên trang cá nhân, Vũ Cát Tường chia sẻ tình huống một khán giả bối rối không biết nên gọi ca sĩ là "anh" hay "chị". Nhận thấy sự lúng túng của cô gái, Vũ Cát Tường nói: "Em gọi anh hay chị đều được nhé".

"Anh hay chị không quan trọng vì nó không ảnh hưởng đến việc Tường thật sự là ai. Gọi anh cũng không làm Tường nam tính hơn và gọi chị cũng không làm Tường nữ tính hơn. Tường vẫn là chính mình mà thôi", Vũ Cát Tường viết.

Vũ Cát Tường lần đầu come out (công khai xu hướng tính dục) với công chúng vào giữa năm 2022. "Trong tưởng tượng của Tường nghĩ về chính mình, Tường thấy mình mặc vest, nắm tay một cô gái làm đám cưới. I’m gay", ca sĩ sinh năm 1992 cho biết.

Thuật ngữ "gay" gắn với chữ G trong cụm LGBTQ+, thường được người đồng tính nam sử dụng. Thực tế, nó còn được phụ nữ dùng để come out thay khái niệm "lesbian".

Gọi "anh" hay "chị"

Không chỉ Vũ Cát Tường, nhiều nghệ sĩ khác cũng từng nói về việc sử dụng các đại từ xưng hô theo giới tính hay phi giới tính. Một số người có thể thoải mái với mọi cách gọi, trong khi số khác chia sẻ mong muốn rất cụ thể.

Rapper Pháp Kiều từng cho biết: "Từ trước đến nay tôi hay được gọi là chị Kiều, có lẽ sau Anh trai say 'hi' mọi người sẽ phải gọi tôi là anh Pháp".

Trong khi đó, Gil Lê đã chia sẻ mong muốn được khán giả, bạn bè thân thiết gọi bằng tên hoặc những cách xưng hô như "chú", "anh". Trong phần giới thiệu các thí sinh tham gia chương trình Chị đẹp đạp gió mùa 2, Gil Lê là người duy nhất không xuất hiện với cụm từ "chị đẹp". Trên trang cá nhân, MC này cũng đăng caption khẳng định mình là "anh đẹp".

Năm 2019, Sam Smith công khai mình là người phi nhị nguyên giới (non-binary) và yêu cầu người hâm mộ sử dụng đại từ "they/them" thay vì "he/him". Điều này đã gây ra cuộc tranh luận trực tuyến, đặc biệt là sau khi hãng thông tấn The Associated Press viết bài báo sử dụng đại từ này.

Sam Smith công khai mình là người phi nhị nguyên giới và yêu cầu người hâm mộ sử dụng đại từ "they/them" với mình. Ảnh: BFA.

Diễn viên Elliot Page công khai mình là người chuyển giới vào năm 2020, chia sẻ rằng anh sẽ sử dụng đại từ "he/they".

Ca sĩ và biểu tượng LGBTQ+ Kehlani đã công khai mình là người đồng tính vào tháng 4/2021 trong một buổi phát trực tiếp trên Instagram, sau đó đã đổi đại từ nhân xưng trên X (trước đây là Twitter) và Instagram thành "she/they".

Sara Ramirez, được biết đến với những vai diễn đột phá về giới trong Grey's Anatomy và Madam Secretary, đã công khai mình là người phi nhị nguyên giới vào năm 2020, tuyên bố rằng bản thân sẽ sử dụng đại từ "she/they".

Ngôn ngữ trên thế giới đa phần được được mã hóa theo hệ nhị nguyên giới (gender binary). Ví dụ, tiếng Anh lồng ghép nó vào các đại từ (she, he), danh từ (girl, uncle) và kính ngữ (Mr. và Mrs.). Nhưng khi có sự bùng nổ lớn trong cách con người được phép thể hiện bản dạng giới của mình, chúng ta cũng nghe thấy rất nhiều cuộc trò chuyện ngượng ngùng vì không biết phải gọi mọi người là gì? "Anh" hay "chị"? "He" hay "she"?

Từ đây, ý tưởng về những đại từ trung tính về giới (gender-neutral pronouns) để chỉ người phi nhị nguyên giới và thậm chí một số người không muốn xác định mình là "anh ấy" hay "cô ấy" bắt đầu xuất hiện. Các đại từ trung tính về giới tính ngày nay không chỉ tạo không gian cho hai giới tính mà còn cho nhiều giới tính hơn nữa, đóng vai trò là cách để những người nằm ngoài ranh giới nhị phân "đàn ông" và "phụ nữ" mô tả bản thân.

Lịch sử của các đại từ

Năm 2019, từ điển lâu đời nhất của Mỹ Merriam Webster đã thêm từ "they" làm đại từ phi nhị nguyên giới vào trang web của mình. LGBT Resource Centre định nghĩa đại từ trung tính về giới là cung cấp danh tính cho một cá nhân không tự nhận mình là "she/her" hoặc "he/him".

Trong tiếng Anh, từ "they" có thể được dùng như một đại từ số ít không phân biệt giới tính - mặc dù vẫn có một số nhà phê bình cho rằng "they" thực ra chỉ nên được dùng để chỉ danh từ số nhiều.

Nhưng cách sử dụng này không có gì mới và thực tế đã được dùng trong suốt lịch sử văn học. Ví dụ về việc sử dụng số ít "they" để miêu tả ai đó xuất hiện sớm nhất là vào năm 1386 trong tác phẩm The Canterbury Tales của Geoffrey Chaucer và trong các tác phẩm văn học nổi tiếng như Hamlet của Shakespeare năm 1599.

"They" có thể được dùng như một đại từ số ít không phân biệt giới tính. Ảnh: The New York Times.

"They" và "them" vẫn được các tác giả văn học sử dụng để miêu tả một cá nhân vào thế kỷ 17 - bao gồm cả Jane Austen trong cuốn tiểu thuyết Kiêu hãnh và định kiến ​​xuất bản năm 1813 của bà.

Mặc dù các đại từ này không được sử dụng trong lịch sử để định nghĩa mọi người là phi nhị nguyên giới, nhưng "they" được sử dụng để chỉ vai trò mà một người đảm nhận không xác định giới tính.

Tiến sĩ Emma Moore, giáo sư ngôn ngữ học tại Đại học Sheffield (Anh), chia sẻ với Radio 1 Newsbeat rằng: "Bạn có thể nói rằng ai đó là giáo viên, nhưng bạn không biết giáo viên đó là nam hay nữ".

Nhưng bà cho biết đến thế kỷ 18 trở đi, mọi người bắt đầu sử dụng đại từ chỉ nam giới khi miêu tả một người không có giới tính cụ thể trong văn bản và đây là thời điểm mà quan niệm về việc nên sử dụng đại từ nào bắt đầu thay đổi.

Tiến sĩ Moore giải thích: "Bạn có thể có một câu như 'if a student comes to see the teacher, he must bring his homework' (tạm dịch: nếu một học sinh đến gặp giáo viên, em ấy phải mang theo bài tập về nhà), trong đó 'he' được cho là sẽ đề cập chung đến cả nam và nữ".

Nhưng có rất nhiều nghiên cứu tâm lý cho thấy khi mọi người nghe điều đó một cách chung chung, họ không coi đó là sự trung lập về giới - họ chỉ nghĩ đến đàn ông.

Ngôn ngữ bao hàm giới

Tuy nhiên, khi nói đến việc khôi phục lại các đại từ như "they/them" trong thời hiện đại, đây là một bước phát triển khá mới. Một nghiên cứu năm 2019 được BBC và The Guardian trích dẫn cho thấy việc sử dụng đại từ trung tính về giới sẽ làm giảm định kiến có xu hướng thiên vị nam giới và tăng thái độ tích cực đối với phụ nữ và cộng đồng LGBT.

Pérez và Margit Tavits tại Đại học Washington (Mỹ) đã khám phá tác động của đại từ trung tính về giới lên quan điểm của hơn 3.000 người Thụy Điển. Năm 2015, quốc gia này đã áp dụng thuật ngữ trung tính về giới "hen" để đặt cạnh các thuật ngữ hiện có "hon" và "han", tương đương với "she" và "he" trong tiếng Anh.

Trước khi nghiên cứu bắt đầu một cách nghiêm túc, những người tham gia được cho xem một bức tranh biếm họa về một nhân vật phi giới tính đang dắt chó đi dạo. Sau đó, họ được chia ngẫu nhiên thành ba nhóm và được yêu cầu viết ra những gì đang diễn ra trong bức tranh. Một nhóm được yêu cầu chỉ sử dụng đại từ trung tính, một nhóm khác chỉ sử dụng đại từ chỉ nữ và nhóm thứ ba chỉ sử dụng đại từ chỉ nam.

Sau đó, các nhà nghiên cứu yêu cầu những người tham gia hoàn thành một câu chuyện ngắn về một người, không nêu tên hoặc giới tính, đang tranh cử chức vụ chính trị. Tiếp theo, nhóm trả lời các câu hỏi kiểm tra quan điểm của họ về phụ nữ và LGBT.

Nghiên cứu cho thấy việc sử dụng đại từ trung tính về giới làm giảm định kiến có xu hướng thiên vị nam giới và tăng thái độ tích cực đối với phụ nữ và cộng đồng LGBT. Ảnh: The New York Times.

Theo báo cáo của Viện Hàn lâm Khoa học Quốc gia Mỹ, những người sử dụng đại từ trung tính về giới có nhiều khả năng sử dụng tên không phải nam trong truyện ngắn của họ. Đại từ trung tính về giới cũng có vẻ cải thiện cảm xúc tích cực đối với những người LGBT. Các nhà nghiên cứu tin rằng từ "hen" đã giúp chống lại những thành kiến có xu hướng thiên vị nam giới và nâng cao nhận thức về các giới khác.

Sabine Sczesny, giáo sư tâm lý xã hội tại Đại học Bern (Thụy Sĩ), cho biết nghiên cứu này là bằng chứng cho thấy ngôn ngữ bao hàm giới có thể làm giảm định kiến ​​giới và "góp phần thúc đẩy bình đẳng và khoan dung về giới và LGBT".

Laura Russell, giám đốc nghiên cứu, chính sách và chiến dịch, cho biết: "Ngôn ngữ chúng tôi sử dụng rất quan trọng, đặc biệt là khi mô tả hoặc tham chiếu đến danh tính của ai đó. Nghiên cứu này bổ sung thêm bằng chứng cho thấy khi chúng ta sử dụng ngôn ngữ tích cực bao gồm phụ nữ và LGBT, nó tạo ra sự khác biệt thực sự trong việc giảm định kiến ​​giới. Sử dụng ngôn ngữ trung lập về giới là bước tích cực hướng tới việc tạo ra thế giới mà mọi người đều được chấp nhận mà không có ngoại lệ".

Việc sử dụng đại từ theo cách phi nhị nguyên giới không được đề cập nhiều trong các bài viết học thuật - bài báo đầu tiên về việc này được xuất bản vào năm 2017, nhưng đã được chấp nhận rộng rãi hơn trên mạng xã hội, khi mọi người hiện liệt kê chúng trong tiểu sử X của họ.

Tiến sĩ Moore cho biết mọi người dễ dàng chấp nhận những đại từ này trong lời nói hàng ngày vì chúng được sử dụng rất phổ biến trong các dạng ngôn ngữ khác. Bà cũng cho rằng đây là lý do các đại từ trung tính khác như "ze" phát âm là "zee" và các biến thể của nó: "zir", "zem" và "zeir", lại không được sử dụng trong ngôn ngữ hàng ngày.

"Tôi nghĩ lý do đại từ trung tính về giới ra đời là vì chúng đã tồn tại trước đó để không chỉ rõ giới tính. Nó có lợi thế vì đã là một phần của ngữ pháp. Đã có những nỗ lực tạo ra các đại từ phi nhị nguyên giới mới, nhưng chúng không thành công vì chưa được nhúng vào ngữ pháp", bà giải thích.